Coğrafiya
və təbii resurslar, №1, 2015
76 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya
Cəmiyyəti
fəaliyyətinin bərpa edilməsi şəhərlərdə əhalinin
sayının yenidən artmasına imkan vermişdir.
Son dövrlərdə şəhər əhalisinin sayının art-
masına 2000-ci ildə yaşayış məntəqələrinin statu-
su haqqında qanunvericilikdə dəyişiklik
edilməsi
də ciddi təsir göstərmişdir. Qəbul edilmiş yeni qa-
nuna görə, şəhər yaşayış məntəqələrinə şəhərlər
və qəsəbələr aid edilir [Əfəndiyev, 2013]. Əvvəl-
lər mövcud olmuş kənd qəsəbələri də hazırda
şəhər yaşayış məntəqələri sırasına daxil edilmiş-
dir.
Nəticədə 2003-cü ildə ölkədə şəhər əhalisi-
nin sayı 120,8 min nəfər və ya 2,9% artmış, kənd
əhalisinin sayı 40,9 min nəfər azalmışdır. Yaşayış
məntəqələrinin strukturunda və iqtisadi bazasında
baş verən dəyişikliklər nəticəsində ölkədə
urbanizasiya səviyyəsi 51,2%-dən 52,2%-ə yük-
səlmişdir. 2014-cü ilin əvvəlində ölkədə şəhər
əhalisinin sayı 5045,4 min nəfərə yüksəlmişdir.
Lakin urbanizasiya səviyyəsində ciddi artım mü-
şahidə edilmir [Azərbaycanın əhalisi, 2011].
Bakı şəhəri və ətraf rayonlarda yeni iş yer-
lərinin yaradılması, ümumiyyətlə, regionun yük-
sək sosial-iqtisadi inkişafı əhalinin də burada daha
sürətlə cəmlənməsinə səbəb olur. Bu proses uzun
illərdir ki, davam edir və son vaxtlarda daha
intensiv xarakter almışdır. Bu prosesə regionların
sosial-iqtisadi inkişafı sahəsində müşahidə edilən
ləngimələr də müəyyən qədər təsir göstərir.
Son 20 ildə Böyük Bakının sürətli inkişafı
çoxlu sayda problemlərin yaranmasına gətirib
çıxarmışdır. Müstəqillik illərində Ermənistandan
qovulan əhalinin Böyük Bakıda və ətraf ərazilərdə
yerləşdirilməsi, yüksək təbii artım və kənd
əhalisinin bura miqrasiyası nəticəsində əhalinin
sayının artması yeni ərazilərin də məskunlaş-
masını genişləndirmişdir. Seliteb ərazilərin art-
ması təkcə Bakı şəhərində deyil, həm də ətraf
məntəqələrin hamısında eyni vaxtda getdiyinə
görə burada faktiki olaraq qəsəbələr, Xırdalan və
Sumqayıt şəhərləri genişlənərək fiziki cəhətdən
Bakı ilə birləşmişdir. Bu isə torpaqlardan sə-
mərəsiz istifadə edilməsinə, istirahət zonaları və
yaşıllıqlar yaradılması, kənd təsərrüfatı məhsulları
becərilməsi üçün ərazilər ayrılmasında ciddi prob-
lemlərə səbəb olmuşdur.
Cədvəl 1
Şəhər əhalisinin sayının dəyişməsi və artımı
Mənbə: Cədvəl “Azərbaycanın əhalisi – 2013” (Bakı, DSK, 2014, səh. 42-43, 98, 468) statistik məcmuəsi
əsasında tərtib edilmişdir.
İllər
Əhalinin sayı, min nəfər
Şəhər əhalisinin artımı
Ümumi
Şəhər
Xüsusi çəkisi, %
Təbii artım, nəfər
Miqrasiya artımı
(azalması), min nəfər
1991
7218,5
3858,3
53,5
66129
-39,4
1992
7324,1
3884,4
53,0
58414
-13,8
1993
7440,0
3928,5
52,8
54598
-11,9
1994
7549,6
3970,9
52,6
45960
-10,8
1995
7643,5
4005,6
52,4
38702
-9,5
1996
7726,2
4034,5
52,2
30921
-7,2
1997
7799,8
4057,8
52,0
33103
-8,1
1998
7876,7
4082,5
51,8
29754
-5,0
1999
7953,4
4064,3
51,1
27255
-3,5
2000
8032,8
4107,3
51,1
26101
-5,0
2001
8114,3
4149,1
51,1
26294
-3,6
2002
8191,4
4192,6
51,2
26128
-2,0
2003
8269,2
4237,6
51,2
26058
-1,6
2004
8349,1
4358,4
52,2
33159
-0,7
2005
8447,4
4423,4
52,4
37015
-0,6
2006
8553,1
4502,4
52,6
42960
-1,9
2007
8666,1
4564,2
52,7
44940
-1,4
2008
8779,9
4652,2
53,0
46106
0,5
2009
8897,0
4727,8
53,1
47010
0,1
2010
8997,6
4774,9
53,1
53383
1,2
2011
9111,1
4829,5
53,0
56972
2,0
2012
9235,1
4888,7
52,9
56787
1,8
2013
9356,5
4966,2
53,1
-
-
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015
AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan
Coğrafiya Cəmiyyəti
77
Qəsəbələr keçmiş SSRİ-də kəndlərin in-
kişafı və şəhərlərə çevrilməsində keçid məntəqələr
kimi yaranmışdır. XX əsrin 30-cu illərindən baş-
layaraq Böyük Bakı ətrafında neft sənayesinin
inkişafı prosesində əhalinin sayı da artmış, sayı
çox olan məntəqələrə qəsəbə statusu verilmişdir.
Sonrakı dövrlərdə regionlarda da təbii sərvətlərin
istismarı yerlərinə yaxın olan, sənaye və digər
təsərrüfat obyektləri qurulan ərazilərdə qəsəbələr
yaranmış, çox halda yaxın kəndlər qəsəbələrə
çevrilmişdir. Hazırda sakinlərinin əksəriyyəti
kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmayan, əhalisinin
sayı nisbətən çox olan məntəqələrə qəsəbə statusu
verilir. Onların 70-ə qədəri Böyük Bakı ətrafında
yerləşir [Əfəndiyev, 2013].
Şəhər əhalisinin sayının dəyişməsi şəhər və
qəsəbələrin sayından asılıdır. İkinci Dünya müha-
ribəsindən sonrakı dövrdə həyata keçirilən səna-
yeləşmə prosesində çoxlu sayda şəhər və qəsəbə
salınmışdır. Eyni zamanda, mövcud məntəqələrin
iqtisadi potensialının güclənməsi onların demoq-
rafik inkişafına şərait yaratmışdır. Nəticədə şəhər
əhalisinin sayı sürətlə artmış, məntəqələr daha
yüksək ierarxiya pilləsinə yüksəlmişdir. 1970-ci
ildə respublikada 176 şəhər yaşayış məntəqəsi
mövcud olmuşdur. Onlardan 57-si şəhər olmuş-
dur. Sonrakı dövrdə şəhərlərin sayı çox zəif
templə artmışdır. Belə ki, 1959-1970-ci illərdə 17
yeni şəhər yaranmış, sonrakı onilliklərin hər birin-
də onların sırasına 4-5 yeni şəhər əlavə olunmuş-
dur.
2009-cu il siyahıyaalmasının nəticələrinə
əsasən, ölkədə 77 şəhər, 258 qəsəbə mövcud ol-
muşdur [Azərbaycan Resp. əhalisinin 2009-cu il
siyahıyaalmasının yekunları]. 1999-cu ildən son-
rakı dövrdə Xırdalan, Qobustan, Lerik, Horadiz,
Xızı, Samux, Yardımlı və s. məntəqələr şəhərlər
sırasına daxil edilmişdir. Son vaxtlarda Tovuz ra-
yonunda yerləşən Qovlar qəsəbəsinə də şəhər sta-
tusu verilmişdir.
Yaxın vaxtlarda əhalisinin sayı kifayət qə-
dər çox olan qəsəbələrin şəhərlər sırasına daxil
olması imkanları böyükdür. Onların əksəriyyəti
Abşeronda yerləşir. Eyni zamanda, burada yer-
ləşən bir çox qəsəbələrin ləğv edilməsi və Bakı
şəhərinə qatılması məqsədəuyğundur.
Son vaxtlarda ölkədən əhali axını azalmış,
miqrasiyanın saldosu müsbət olmuşdur. Kəndlər-
dən miqrasiyalar azaldığına görə şəhər əhalisinin
sayı nisbətən zəif templə artır. Ölkədə şəhər
əhalisinin regionlar üzrə paylanmasında da müəy-
yən problemlər yaşanır, onların xeyli hissəsi Ab-
şeronda toplanmışdır və bu proses davam edir.
Belə vəziyyət regionlarda şəhər əhalisinin sayının
artmasına, şəhərlərin iqtisadi və sosial-demoqrafik
inkişafına mənfi təsir göstərir.
Beləliklə, ölkədə şəhər əhalisinin sayının
dinamikasının təhlili göstərir ki, şəhərlərdə
onların sayı davamlı olaraq artır. Lakin hələ də
regionlarda yerləşən şəhərlərdə əhali azdır. On-
ların iqtisadi və sosial bazası zəif olduğuna görə
yerlərdə demooqrafik potensialı tam olaraq sax-
laya bilmir. Ölkə əhalisinin çox hissəsinin Abşe-
ronda cəmlənməsi davam edir, bu isə regionların
inkişafına mənfi təsir göstərir.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının emalına
əsaslanan, gətirmə xammallarla işləyən, kənd
təsərrüfatına xidmət edən və yığma məhsullar
istehsal edən, həmçinin şəhərin təsərrüfat struk-
turuna uyğun olmayan müəssisələrin təkcə Bakı-
dan yox, həm də Abşerondan tamamilə çıxarıl-
ması məqsədəuyğun olardı. Son vaxtlarda Bakı-
dan və Sumqayıtdan bir qrup irihəcmli sənaye
obyektlərinin (gəmiqayırma, neftayırma, liman
təsərrüfatı, kimya, neft-kimya sahələri) köçü-
rülməsi planlaşdırılır. Onların şəhərətrafı ərazilərə
köçürülməsi nəzərdə tutulur. Bunu regionda təsər-
rüfatın və əhalinin cəmlənməsinin növbəti mərhə-
ləsi hesab etmək olar. Abşeronun təsərrüfat struk-
turuna uyğun olmayan sahələrin digər regionlara
köçürülməsi istiqamətində işləri genişləndirmək
lazımdır.
Məskunlaşma sistemində regionların rolu-
nun yüksəldilməsi üçün mənzil ilə təminatın
yüksəldilməsi, bu zaman ipoteka kreditlərinin
rolunun artırılması, kəndlərdə yaşayan əhali üçün
bu məqsədlə güzəştli kreditlərin rolunun artırıl-
ması vacibdir.
Ölkədə məskunlaşmanın nizamlanması, da-
vamlı demoqrafik inkişafın təmin edilməsi, əhali-
nin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi üçün Azər-
baycan Respublikasının Demoqrafik İnkişaf Kon-
sepsiyası (1999), “Azərbaycan Respublikasında
demoqrafiya və əhali sakinliyinin inkişafı sahə-
sində Dövlət Proqramı” (2004), həmçinin əhalinin
məşğulluğunun təmin edilməsi, miqrasiyanın
nizamlanması üçün sənədlər qəbul edilmişdir.
Ayrı-ayrı inzibati rayonların sosial-iqtisadi inki-
şafı, yolların çəkilməsi, sosial xidmət obyekt-
lərinin yaradılması, su, təbii qaz ilə təmin edilməsi
istiqamətində qərarlar və sərəncamlar verilmişdir.
Lakin hələ də Bakı regionu və digər iqtisadi
rayonların potensialı arasında kəskin fərqlər qalır,
regionlarda əhalinin iş yerləri, mənzil şəraiti ilə
təmin edilməsi, onlara göstərilən sosial-mədəni
xidmətin səviyyəsinin yüksəldilməsi sahəsində
xeyli problemlər vardır. Qeyd olunan problem-
lərin həlli respublikanın şəhər əhalisinin artmasına
və yerləşməsinə öz müsbət təsirini göstərəcəkdir.