Coğrafiya
və təbii resurslar, №1, 2015
84 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya
Cəmiyyəti
çətindir. Bunun üçün ilkin mərhələdə İSSC sahə-
sində minimum bilik və bacarıqların olması nə-
zərə alınmalıdır. İSSC mütəxəssisləri bu sahədə
anlayış, kateqoriya və qanunauyğunluqları bilmə-
li, elmin yeni ideya və istiqamətlərini, onun im-
kanlarını düzgün qiymətləndirməlidirlər. Dövlət
tərəfindən təsərrüfat sahələrinin inkişaf etdirilməsi
ilə bağlı qəbul edilmiş proqram və sərəncamlara
uyğun olaraq elmi-tədqiqat işləri aparmalı, digər
elm sahələri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan
ərazilərin
planlaşdırılmasında İSSC-nin nəzəri və metodiki
imkanlarının tətbiqini, tədrisini və təşviqini də
yüksək səviyyədə yerinə yetirməyi bacarmalıdır-
lar.
Bütün elmlər kimi, İSSC də müstəqil bir
sahə olub,
özündə müəyyən kateqoriyalar, faktlar,
nəzəriyyələr və fərziyyələri birləşdirir. Bu elm
sahəsi öz anlama apparatına, tədqiqat obyektinə,
məlumat əldəetmə üsullarına və üstünlüklərinə
malikdir. Belə hesab etmək olar ki, əsas ədəbiyyat
materialları ilə tanış olan, elmin quruluşunu
düzgün dərk edib, müəyyən faktları, nəzəriyyələri
və üsulları mənimsəyən şəxslər İSSC elminə
yiyələnməklə, müstəqil tədqiqatlar apara bilər.
V.P. Maksakovski “Coğrafi mədəniyyət”
kitabında elmi-nəzəri biliklərə təlimləri, nəzəriy-
yələri, konsepsiyaları və fərziyyələri aid edir. O,
coğrafiyada təlimlər, nəzəriyyələr, konsepsiyalar
arasında ümumelmi, ümumcoğrafi və xüsusilərini
qeyd edir. Bu biliklərin ierarxiyasında fərqlər çə-
tin nəzərə çarpır [3]. İSSC elmi isə, əksinə,
dinamik olmaqla yanaşı, öyrəndiyi obyektlərin ye-
ni fəaliyyət və inkişaf qanunlarını formalaşdır-
malıdır. İSSC elmində daha çox “qanunauy-
ğunluq” anlayışından istifadə edirlər. Belə qanu-
nauyğunluqlar nəzəri məsələlərin həllində əsas
anlayışlar kimi işlədilsə də, hələlik tam sistem-
ləşdirilməmişdir. Bunlar hamısı ümumi iqtisadi-
coğrafi anlayışları yaradır. Bu anlayışların bir his-
səsi İSSC ilə iqtisadiyyat və siyasət elmlərinin
birgə qarşılıqlı əlaqəsindən yaranmışdır. Buna
geosiyasi mövqe, iqtisadi və siyasi vəziyyət, əmə-
yin ərazi bölgüsü, beynəlxalq coğrafi əmək böl-
güsü, istehsalın ixtisaslaşması və kooperativ-
ləşməsi, istehsalın təmərküzləşməsi, ərazi-istehsal
kompleksi və s. anlayışlar daxildir. Öz obyektləri
haqqında elmi məlumatı İSSC ardıcıl (geosiyasi
mövqe, təbii ehtiyat potensialının qiymətləndiril-
məsi, əhali və əmək ehtiyatları, təsərrüfat sahələri,
nəqliyyat və iqtisadi əlaqələr) səciyyələr şəklində
verir. Bunun üçün ölkənin, regionun və ya böl-
gənin ümumi İSSC səciyyəsinin, istənilən ranqlı
fərqlərinin bilinməsi vacibdir.
Elmin nəzəriyyəsinin bilinməsi, əslində,
onun terminologiyasının öyrənilməsini özündə eh-
tiva edir. Yerli və MDB ölkələrinin ədəbiyyatla-
rında İSSC elminin terminologiyasının ən yaxşı
məlumatları E.B. Alayevin əsərində verilmişdir.
Onlardan bir hissəsi geniş şəkildə İSSC-yə aid
olan ədəbiyyatlarda istifadə olunur, digərləri isə
müxtəlif cür şərh edilir və yenidən yaranır [1].
Dünya və Azərbaycanın İSSC elminin for-
malaşması tarixini, onun aparıcı alimlərini və
istiqamətlərini, əsas ədəbiyyat mənbələrini yaxşı
bilmək lazımdır. Qeyd edək ki, nəzəri bilik təkcə
həmin elmin səlahiyyətinə daxil olan problemlərin
öyrənilməsini deyil, həm də müasir dövrə qədər
həll edilməmiş, qalan problemlərin başa düşülmə-
sini nəzərdə tutur. Elmi biliyin əsas meyarlarından
biri də həmin elm sahəsində olan məlumat mən-
bələrinin aşkarlanması və onların zənginləşdiril-
məsidir.
Konkret ərazidə, müəyyən məkan və zaman
daxilində istehsalın və əhali məskunlaşmasının
ərazi təşkilinin (İƏMƏT) insanın həyat və
təsərrüfat fəaliyyətinin inkişaf qanunauyğunluq-
larının tədqiqində, bu “təşkil”in asılı olduğu pro-
sesin idarə edilməsində, İSSC elminin konstruktiv
və perspektiv inkişafında rolu böyükdür. M.D.
Şarıqin bu kateqoriyanı başqa cür təhlil edir. O
hesab edir ki, İƏMƏT-yə ilk növbədə hadisə kimi
baxmaq lazımdır. Ona görə ki, İƏMƏT müxtəlif
ranqlı ierarxik qarşılıqlı əlaqəli rayonlar
formasında realizə olunur. İkincisi, bu bir proses
kimi əhalinin məkan-zaman daxilində sosial-iq-
tisadi həyatının daimi hərəkətverici qüvvəsi kimi
iştirak edir [4]. M.D. Şarıqin İƏMƏT-nin
qanuna-
uyğunluqlarını
daha geniş şəkildə araşdırmağa
cəhd etmişdir.
Beləliklə, İSSC elminin tam mənada qav-
ranması üçün aşağdakılar vacibdir:
- metodoloji biliklərin olması və İSSC-nin
tədqiqat predmetini araşdırmaq bacarığı;
- İSSC-yə aid nəzəri biliklərin, qanunların,
əsas təlimlərin, nəzəriyyələrin, konsepsiyaların,
ümumi anlayış sisteminin, elmin terminologi-
yasının
və dilinin bilinməsi;
- kartoqrafik təsvirlərdə müvafiq coğrafi
obyektlər haqqında əsas anlayışların əhəmiyyətli
hissəsinin formalaşması, ərazi istehsal sistemlə-
rinin müxtəlif növlərinin xarakterik proqramla-
rının
bilinməsi;
- ümumi İSSC təfəkkürünə malik olmaqla,
onun
daim inkişaf etdirilməsi;
- İSSC-yə aid materiallar əldə etmək, təhlil
və coğrafi informasiyanın təqdim olunması üsulla-
rına malik olmaq, məlumat mənbələrindən istiqa-
mət götürmək bacarığına yiyələnməsi.
Göründüyü kimi, iqtisadi coğrafiyaçı geniş
həcmdə biliklərə sahib olmalıdır. Belə ki, sosial-