Coğrafiya
və təbii resurslar, №1, 2015
AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan
Coğrafiya Cəmiyyəti
95
çilik sahələrində məşğul olan kəndlər milli adət-
ənənə və memarlıq xüsusiyyətlərinə görə fərqlən-
diyindən, kənd turizmi üçün olan təbii imkanlar-
dan istifadə onların davamlı inkişafında mühüm
rol oynaya bilər.
5. İqtisadi rayonda kəndlərin və onların
əhalisinin azalmasına imkan verməmək üçün dağ-
lıq ərazilərdə yerləşən şəhərlərin davamlı demoq-
rafik inkişafına nail olmaq lazımdır. Bu məqsədlə
şəhərlərin sosial-iqtisadi inkişafına dair ayrıca
dövlət sənədinin (proqramının) hazırlanmasını və
həyata keçirilməsini təklif edirik.
6. Fikrimizcə, gələcəkdə əhalisi kəskin
azala bilən və hətta yox olmaq təhlükəsi ilə qarşı-
laşan xırda kəndlərin xüsusi kateqoriyalı yaşayış
məntəqələr sırasına daxil edilməsi mümkündür.
Bu kəndlərin davamlı inkişafı istiqamətində mü-
vafiq tədbirlər görülməlidir. Hesab edirik ki,
inzibati rayonlarda dövlət proqramlarının və
sosial-iqtisadi layihələrin reallaşması üçün ayrılan
vəsaitlərin həmin kəndlərin problemlərinin həllinə
yönəldilməsi zəruridir.
ƏDƏBİYYAT
AZƏRBAYCANIN ƏHALİSİ. Dövlət Statistika
Komitəsinin illik bülletenləri. 1995-2013.
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI ƏHALİSİ-
NİN 1989-cu, 1999-cu VƏ 2009-cu İLLƏR ÜZRƏ
SİYAHIYAALINMASI MƏLUMATLARI.
ƏYYUBOV N.H., PAŞAYEVA N.B. Lənkə-
ran-Astara iqtisadi rayonunda şəhər məskunlaşması və
onun təkmilləşdirilməsi. AMEA-nın “Xəbərlər”i, 2013,
№4, 40-45.
ƏZİZOV S.Q. Lənkəran-Astara iqtisadi rayonu
əhalisinin məskunlaşmasının idarə edilməsi və
optimallaşdırılması yolları. Coğrafiya elmləri namizədi
avtoreferatı. 2009. Bakı.
ГЕОКЧАЙСКИЙ Ш.Ю. 1986. Сельское рас-
селение и пути его преобразования. Азернешр.
Баку.
KARIMOV R.N. 2013. Evaluation of demog-
raphic sustainability in Azerbaijan. Materials digest of
the XLVIII International Research and Practice
Conference "Technologies of globalization of the XXI
century: evolution or setback?" 89-91. London.
MEHRƏLİYEV E.Q., ƏYYUBOV N.H.,
SADIQOV M.O. 1988. Azərbaycan SSR-də əhalinin
məskunlaşması məsələləri. Bakı: Elm.
СЕЛЬСКОЕ РАССЕЛЕНИЕ И ПРОБЛЕМЫ
ЕГО УСТОЙЧИВОГО РАЗВИТИЯ В
ЛЯНКАРАНЬ-АСТАРИНСКОМ
ЭКОНОМИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКОМ РАЙОНЕ
Р.Н.Керимов
В демографическом развитии Лянкарань-Ас-
таринского экономического района сельское рассе-
ление занимает очень важную роль. Плотность
сельского населения в экономическом районе
относительно высокая и вместе с тем неравно-
мерная. Для Лянкарань-Астаринского экономичес-
кого района как приграничной территории Азер-
байджана сохранение и усиление демографи-
ческого потенциала сельских населенных пунктов
видится необходимым. Статья посвящена пробле-
мам рационального распределения сельского насе-
ления и сельских населенных пунктов, их устой-
чивому развитию в данном регионе. Автором рас-
сматриваются перспективы сельских поселений,
даются соответствующие рекомендации по проб-
леме.
DISTRIBUTION OF RURAL POPULATION AND
PROBLEMS OF ITS SUSTAINABLE
DEVELOPMENT IN THE LANKARAN-ASTARA
ECONOMIC-GEOGRAPHICAL REGION
R.N.Karimov
Rural settlements play a very important role in
the demographic development of Lankaran-Astara
economic region. Rural population density in the
economic region is relatively higher and uneven in the
territory. For Lankaran-Astara economic region which
shares borders with neighboring countries, preserving
and strengthening the demographic potential of rural
settlements is necessary. This article deals with the
study of rational distribution of the rural population
and rural clusters as well as their sustainable
development in Lankaran-Astara. The author inves-
tigates the perspectives of rural settlements, and gives
recommendations on the issue.
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015
96 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti
© M.Y.Xəlilov
ŞİBLƏK QRUPLAŞMALARI MEŞƏ ÖRTÜYÜNÜN MÖVCUDLUQ İNDİKATORUDUR
M.Y.Xəlilov
AMEA akad. H.Ə. Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu
AZ 1143, Bakı, H. Cavid prosp., 115
Məqalədə meşənin yerində şiblək qruplaşmalarının əmələgəlməsi və istiqamətləri gösrtərilir,
şiblək formasiyalarının geniş xarakteristikası verilir.
Meşənin antropogen amillərin təsiri altında
seyrəlməsi onun tərkibindən tədricən bütün ağac
cinslərinin çıxmasına və kolların çoxalmasına sə-
bəb olur. Dəniz səviyyəsindən
yüksəklikdən, yerin
relyefindən, yamacın cəhəti, dikliyi, uzunluğu və
formasından, torpağın eroziyaya uğrama dərəcə-
sindən və skeletliyindən, həmçinin torpaqəmələ-
gətirən süxurların kimyəvi tərkibindən asılı olaraq
olduqca müxtəlif kol qruplaşmaları formalaşır.
Belə qruplaşmalar tədqiqatçılar tərəfindən “şib-
ləklər” adlandırılır.
Şiblək terminini ilk dəfə elmi ədəbiyyata
(Balkanda) 1901-ci ildə L.Adamoviç (Hacıömə-
rov, 1972) daxil etmişdir. Sonralar bu termindən
Qafqazda A.A. Qrosheym (1932), V.P. Maleyev
(1940), L.İ. Prilipko (1958), A.A. Hacıömərov
(1972) və b. geniş istifadə etmişlər.
Meşənin yerində formalaşan şiblək qruplaş-
malarını öyrənməkdə məqsəd onların tərkibini,
strukturunu və transformasiyaya uğramış torpaq
şəraitini nəzərə alaraq ərazidən səmərəli istifadə
yollarını aşkar etməkdir.
Respublikamızın ayrı-ayrı dağ sistemlərin-
də şiblək qruplaşmaları özünəməxsus xüsusiyyət-
lərə malikdir və əsasən palıd, vələs, həmçinin arid
meşələrin deqradasiyası prosesində formalaşırlar.
Hazırda aşağı dağ-meşə qurşağında və dağətəyi
zonada palıd meşələri məhv edilən ərazilərdə
şibləklər geniş ərazi tutaraq mühüm landşaft
rolunu oynayır. Meşələrin antropogen deqrada-
siyası və yox edilməsilə əlaqədar şibləklər arealını
genişləndirməkdə davam edir.
Ekoloji şəraitin nisbi yekrəngliyi şibləklərin
flora tərkibinin ekoloji oxşarlığına şərait yaradır,
əksər növlər kserofitlər və mezokserofitlərə aid-
dir.
Şibləklərin flora tərkibi bozqır, çəmən, me-
şə, qayalıq, bəzən yarımsəhra və alaq bitki növləri
ilə təmsil olunur. Çəmən, bozqır və alaq bitkiləri
üstünlük təşkil edir.
Şibləklər törəmətipli və nisbətən cavan
qruplaşmalar olduğundan onlarda suksesiya pro-
sesləri güclü gedir. Qruplaşmaların müxtəlifyaşlı
və bitmə şəraitinin fərqli olması onların olduqca
müxtəlif suksesiya vəziyyətində (mərhələsində)
olmasına səbəb olur. Daha azyaşlı qruplaşmalarda
singenez, yəni fitosenozun bərpa olunması prosesi
intensiv gedir. Təbii faktorlarla yanaşı, demək
olar ki, hər yerdə antropogen faktorlar (sistemsiz
mal-qara otarılması, kolların kəsilməsi) daha
güclü təsir göstərir. Odur ki, eyni ekoloji şəraitdə
çox vaxt çoxsaylı dominantların iştirakı ilə
olduqca müxtəlif flora tərkibli qruplaşmalar
inkişaf edir. Polidominant qruplaşmalar arasında
nisbətən daha mezofil və daha kserofil növlər
ayrılır. Mezofil qruplaşmalar nisbətən yaxın
vaxtlarda meşə altından çıxmış sahələrdə inkişaf
edir. Belə sahələrdə meşəaltı kollardan daha
rəqabətqabiliyyətli növlər, məsələn, fındıq, əzgil,
yemişan iştirak edir.
Müxtəlif mikroiqlim şəraiti olan sahələrin
rəngarəng mikroqruplaşmalarla zəbt olunması
nəticəsində şiblək qruplaşmalarında mozaiklik
(müxtəliflik) müşahidə olunur. Otarmanın bitki
örtüyünə qeyri-bərabər təsiri bu faktorun doğurdu-
ğu təsir gücünü daha da artırır. Kolların arasında
olan açıq sahələr mal-qara tərəfindən intensiv
surətdə pozulmağa məruz qalır.
Qafqazda şibləklərin tədqiq edilməsində
A.A. Qrosheym (1952), V.P. Maleyev (1931), L.İ.
Prilipko (1968), A.A. Hacıömərovun (1972) və
başqalarının böyük rolu olmuşdur.
Respublkamızın ayrı-ayrı fiziki-coğrafi vi-
layətlərində apardığımız tədqiqatlar nəticəsində
yerin relyefindən, torpağın rütubətlik dərəcəsin-
dən və növün kserofitliyindən asılı olaraq aşağı-
dakı şiblək formasiyalarını müəyyənləşdirmişik.
I – Hemimezofil şibləklər
1. Müxtəlif meyvə-giləmeyvə növlərindən
ibarət formasiya;
2. Yemişanlı şiblək formasiyası (Crataegus);
3. Göyəmli şiblək formasiyası (Prunus spi-
nosa).
Hemimezofil şibləklər əsasən yamacın şi-
mal cəhətlərində nisbətən
rütubətli bitmə şəratində
palıd-vələs meşələrinin seyrəldiyi və ya yox edil-
diyi yerlərdə yaranır. Azərbaycanın müxtəlif regi-
EKOCOĞRAFİYA VƏ BİOCOĞRAFİYA