Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015
AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti
97
onlarında hemimezofil şibləklərin formalaşması
müxtəlif istiqamətlərdə gedir.
Şəkil 1. Müxtəlif flora tərkibli şibləklərin yayıldığı
ərazi (Acınohur öndağlığı)
Böyük Qafqazın cənub yamacının aşağı
dağ-meşə qurşağında hemimezofil şibləklərin
tərkibində yabanı meyvə və giləmeyvə cins-
lərindən alma, alça, göyəm, zoğal, əzgil, yemişan,
itburnu, böyürtkən, fındıq və s. iştirak edir (cədvəl
1). Böyük Qafqazın cənub-şərq yamacının Qoz-
luçay hövzəsində dəniz səviyyəsindən 1300-1400
m yüksəklikdə azmeyilli yamacın şimal baxarında
əsasən yabanı giləmeyvələrdən ibarət hemime-
zofil şibləklər bəzən sıx, “keçilməz” kolluqlardan
ibarətdir (təc. sah. B-58). Ləngəbiz silsiləsinin şi-
mal yamaclarında sıx şibləyin tərkibində yemişan
üstünlük təşkil edir. Tək-tək alçaqboylu (3-5 m)
kolşəkilli palıd, qarağac və söyüdyarpaq armuda
rast gəlinir.
Xarakterik hemimezofil şibləklərə Kiçik
Qafqazın cənub-şərq yamacında Zəngilan rayo-
nunda (Oxçuçay hövzəsində) dəniz səviyyəsindən
800-900 m yüksəklikdə daha çox rast gəlinir. On-
ların tərkibində əksər hallarda yemişan üstünlük
təşkil edir.
Tədqiqat işləri göstərdi ki, hemimezofil şib-
ləklərin tərkibində çoxlu miqdarda meşə ağacla-
rına və onların yeniyetmələrinə rast gəlinir. Ot
örtüyündə də meşə bitkiləri iştirak edir. Əgər belə
sahələrdə mal-qara otarılması və ağacların qanun-
suz kəsilməsi dayandırılarsa, meşə təsərrüfatı təd-
birləri aparılmadan da qısa müddətdə meşə örtüyü
bərpa olunar.
Cədvəl 1
Törəmə hemimezofil şibləklərin xarakteristikası
Təcrübə
sahəsi
Bitki
örtüyünün
tipi
Yerləşdiyi mövqe
Torpağı
Ağac və kol bitkiləri
Ot örtüyü
Ehtimal
olunan ilkin
ağaclıq
521
2008
Rütubətli dik
yamacda
fındıqlı-
giləmeyvəlik
İsmayıllı r-nu,
Bozqır yayla, DSY-
620 m, Şm-Ş-25-30
0
Qəhvəyi
dağ-meşə
4 fın. 4 zoğ. 2 yem.+
alma, qara murdarça,
tək-tək gilas, göyrüş
Ətirşah, dilqanadan
cincar, çöl noxudu,
Göyrüş –palıd
meşəsi
572
2009
Az rütubətli
azmeyilli
yamacda
göyəmlik
Qəbələ r-nu, Soltan-
Nuxa kəndinin yanı,
DSY-550 m, Şm-10-
15
0
Qəhvəyi
dağ-meşə
10 göyəm, dovşan
alması, itburnu,
yemişan, əzgil
60-70%, çiyələk,
yonca, birəotu,
boymadərən
Palıd meşəsi
541
2008
Az rütubətli
dik yamacda
giləmeyvəlik
Qax r-nu, Ləkit
Kötüklü kəndinin
yanı, DSY-950 m,
C-Ş-30
0
Qonur
dağ-meşə,
orta
yuyulmuş
6 əzgil 2 yem. 2 alma,
tək-tək vələs, palıd,
böyürtkan, alça
50%, yonca, qaraqınıq,
boymadərən, çiyələk,
ətirşah, qırtıc,
lansetyarpaq
bağayarpağı
Palıd-vələs
meşəsi
B-58
1998
Müxtəlifkollu
hemmezofil
şiblək
Şamaxı r-nu,
Qozluçayın sağ sahili,
DSY-1300-1400 m,
Şm-20-30
0
Qəhvəyi
dağ-meşə
Sıx kolluq:
doqquzdon, yemişan,
zoğal, quşarmudu
növləri, kolşəkilli:
söyüdyarpaq armud,
çöl ağcaqayını, alma,
qarağac, alça
Kolun seyrək yerində:
boymadərən,
lansetyarpaq
bağayarpağı, qırtıc,
çəmən yoncası,
qaraqınıq, kəkotu,
birəotu, adaçayı,
göyçiçək
Palıd-vələs
meşəsi
812
2010
Azmeylli
yamacda
göyəmlik
Lerik ra-nu, Vistan
kəndinə yaxın, DSY-
720 m, C, C-Q-10-
15
0
Qəhvəyi
dağ-meşə
Sıx göyəm kolluğu
(70-80%), itburnu,
böyürtkan, azatağac,
tək-tək palıd pöhrəsi
yoxdur
Şabalıdyarpaq
palıd meşəsi
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015
98 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti
II – Hemikserofil şibləklər
Apardığımız tədqiqatlar nəticəsində respub-
lika ərazisində aşağıdakı hemikserofil şiblək
formasiyalarını aşkar etdik.
4. Qaratikanlı (Paliurus spina christi)
5. Topulqalı (Spiraeu)
6. Sumaqlı (Rhus)
7. İberiya doqquzdonlu (Lonicera İberica)
8. Söyüdyarpaq armudlu (Pyrus salixifolia)
9. Narlı (Punica grunatum)
10. Azatağaclı (Zelkova)
Azərbaycanda hemikserofil və kserofil şib-
ləklər arasında paliurus şibləkləri aşağı dağ-meşə
qurşağında və dağətəyi zonada ən geniş yayılan
törəmətipli bitki formasiyası hesab edilir (Cədvəl
2).
Bir sıra tədqiqatçıların (Qrosheym, 1952;
Sosnovski, 1947; Larina,Rubsov, 1972 və b.) fik-
rincə, paliurus kolluqları törəmə tipli olub
meşənin məhv edilməsi, mal-qara otarılması və
bununla əlaqədar eroziya prosesinin güclənməsi
nəticəsində əmələ gəlir. L.İ. Prilipko (1968) qeyd
edir ki, Azərbaycanda ilkin qaratikanlıq ola
bilməz, o, yalnız meşə yox edilən yerdə yaranır.
Azərbaycanın dağətəyi zonasında və aşağı dağ-
meşə qurşağında hemikserofil kollarının tərki-
bində tək-tək halında rast gəlinən pöhrədən törə-
miş iberiya palıdı (Quercus iberica), dəmirqara
(Carpinus orientalis), həmçinin meşəaltı kollar
(yemişan, əzgil və b.) da bunu təsdiq edir. Meşəlik
seyrəldikcə və antropogen təzyiq davam etdiril-
dikcə bu kolların tərkibinə həm də kserofil kollar
(sarağan sumaq, qaratikan, topulqa və b.) da daxil
olmağa başlayır. Mal-qara qaratikandan başqa,
bütün digər kolları yediyi üçün tədricən sırf
qaratikanlıq formalaşmışdır.
Cədvəl 2
Paliurus (qaratikan) hemikserofil şibləklərin xarakteristikası
Dəniz səviyyəsindən 500-800 m yüksəklik-
də hemikserofil şibləklər yamacın güney baxarla-
rında əmələ gəlir. Yüksəklik azaldıqca və bununla
əlaqədar sahənin eroziyaya uğrama dərəcəsi, qu-
raqlığı və daşlılığı artdıqca belə şəraitdə qaratikan
kök pöhrələri və toxumla yaxşı çoxaldığı üçün öz
Təcrbə
sahəsi
Bitki
örtüyünün tipi
Yerləşdiyi
mövqe
Torpağı
Ağac və kol
bitkiləri
Ot örtüyü
Ehtimal
olunan ilkin
ağaclıq
Q-14
2013
Efemerli-taxıllı
qaratikanlıq
(B
0
C)
Şəki r-nu,
Daşüz kəndinə
yaxın
Boz-qəhvəyi,
orta yuyulmuş
10 qar., tək-tək
sarağan, doqquzdon,
yemişan, bir neçə
ədəd palıd, saqqız-
ağac, qarağac
Taxıl otları, boymadə-
rən, yonca, tək-tək
biyan, qanqal
Palıdlıq (C
1
)
B-75
1999
Müxtəlifotlu
qaratikanlıq
(B
1
)
Pirsaatçayın sol
sahili, DSY-
1150 m, Q-15-
20
0
Boz-qəhvəyi,
orta yuyulmuş
5 qar. 3 doq. 2
söyüdyar. armud,
Pallasmurdarçası,
itburnu
10-30% məryəm
noxudu, lansetyarpaq
bağayarpağı, birəotu,
südləyən, dazıotu,
çiyələk
Palıdlıq (C
1
)
B-45
1998
Topalotlu
müxtəlifkollu
qaratikanlıq
(B
1
C)
Gilgilçayın sol
sahili, DSY-250 m,
Şm-Ş-25-35
0
Boz-qəhvəyi,
şiddətli
yuyulmuş
Qar. (5) şöyüdyar.
armud (3), zirinc (1),
Pallasmur.(1), tək-tək
dovşanalması,
itburnu, saqqızağac
40-50% topal, qırtıc,
qaraqınıq, xaşa,
yemlik, dilqanadan,
zəncirotu, südləyən,
biyan
Palıdlıq (C
1
)
Q-8
2000
Taxılotlu
müxtəlifkollu
qaratikanlıq
(B
1
C)
Qazax r-nu,
Avey dağının
ətəyi, DSY-700
m, Şm-Ş-25-30
0
Boz-qəhvəyi,
yuyulmuş
6 qar. 2 top. 2 ib.
agc. tək-tək sarağan,
yemişan, pal.
murdarçası
60-70%
çobantoxmağı, ağbığ,
pişikquyruğu,
məryəm noxudu
Ağcaqayınlı-
palıdlıq (C
1
-
2
)
708
2011
Daşdayanlı
topulqalı
qaratikanlıq
(B
0
)
Qoşqarçayın sağ
sahili, DSY-600
m, Şm-Ş-20-35
0
Boz-qəhvəyi,
şiddətli
yuyulmuş
5 qar. 5 top., tək-tək
acılıq,
dovşanalması, ardıc
30% daşdayun, süpür-
gəgülü, dovşantopalı,
kəkotu, boymadərən,
çobantoppuzu,
dilqanadan
Palıdlıq (C
1-2
)
M-2
2010
Taxılotlu
qaratikanlıq (C
1-
2
)
Cəlilabad r-nu,
Şatırlı çayın sol
sahili, DSY-510
m, Q, Şm-Q-30
0
Boz-qəhvəyi,
yuyulmuş
10 qar., tək-tək
yemişan, azatağac,
10-40%
50% taxıl otları,
boymadərən, kasnı,
qara yonca, dazı,
birəotu
Azatağaclı-
palıdlıq (C
2
)
Dostları ilə paylaş: |