Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015
AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti
99
mövqeyini möhkəmlədir. Lakin antropogen təsir
davam etdirildikdə dəniz səviyyəsindən 400 m-
dən aşağıda hemikserofil şibləklər yalnız yamacın
şimal cəhətlərində qalır. Yamacın güney
baxarlarında isə torpaq güclü yuyulmağa məruz
qaldığından daha çox quruluğu ilə səciyyələnir və
burada tək-tək saqqızağac, gəvən, dağdağan,
ardıc, pallas murdarçası və digər kol və ağacların
iştirakı ilə kserofil və friqana tipli şibləklər
yaranır.
Apardığımız tədqiqatlara əsasən, hemikse-
rofil paliuruslu şibləyin aşağıdakı assosiasiyalarını
müəyyənləşdirdik: topallı (Festuca sulcata), daş-
dayanlı (Antropogen ischaemum), cilli (Carex),
dovşantopalı (Festuca ovina), şiyavlı (Stipa), kse-
rofil-müxtəlifotlu (Herbaediversae xerophilae),
efemerli-taxıllı (Gramina ephemera), yovşanlı
(Artemisia).
Şəkil 2. Şəmkirçayın sol sahilində qaratikan şibləyi
Cədvəl 3
Müxtəlif formasiyalı hemikserofil şibləklərin xarakteristikası
Adları çəkilən kserofil ot bitkiləri ilə qa-
ratikan arasında daim mübarizə gedir. Bozqır ot
bitkiləri sıx və möhkəm kök sistemi yaradaraq
ağac və kol bitkilərinin əmələ gəlməsinə əngəl
törədir. Qaratikan isə özünün kölgəli çətiri ilə ot
bitkilərini sıxışdıraraq altında meşə şəraiti yaradır
və eyni zamanda, torpağın bərpa olunmasına kö-
mək edir. Mal-qara ağzı çatmayan yerlərdə (qara-
tikan çətiri altında və ya kolların arasında) müx-
təlif ağac və kol cinslərinin cücərməsi üçün şərait
yaranır.
Təcrübə
sahəsi
Bitki
örtüyünün
tipi
Yerləşdiyi
mövqe
Torpağı
Ağac və kol
bitkiləri
Ot örtüyü
Ehtimal
olunan ilkin
ağaclıq
536
2008
Azmeyilli
yamacda
müxtəlifkollu
sumaqlıq (C
1
)
İsmayıllı r-nu,
bozqır yayla,
DSY-700 m,
Şm-Ş-15
0
Boz-qəhvəyi
meşə
6 sum. 2 sar. 2
qarat., tək-tək
palıd. h=2-3 m
Taxıl otları, çiyələk,
boymadərən
Palıdlıq (C
1-2
)
560
2009
Dik quru
yamacda
qaratikanlı
sarağanlıq
(B
1-0
)
Şəki r-nu,
Daşüz kəndinə
yaxın, Şm-Ş-
25
0
DSY-300 m
Boz-qəhvəyi
zəif yuyulmuş
6 sar 4 qarat +
söyüdyarpaq
armud
Taxıl otları, südləyən,
topal, qırtıc
Palıdlıq (C
1
)
B-74
1999
Dik
yuyulmuş,
quru yamacda
söyüdyarpaq
armudluq (B
0
)
Pirsaatçayın sol
sahili, DSY-
1120 m, C-Q-
35
0
Şiddətli
yuyulmuş boz-
qəhvəyi
4 söyüdyar. arm.
2 doqquzdom 2
Pallasmurdarçası,
2 gəvən, itburnu,
dovşanalması,
ardıc
30% kəkotu, məryəm
noxudu, südləyən,
qara yonca
Palıdlıq (C
1
)
B-77
1999
Dik yamacda
müxtəlifkollu
topulqalıq
(C
1
)
Qozluçayın sağ
sahili, DSY –
1150 m, Ş, Şm-
Ş-30
0
Qəhvəyi dağ-
meşə
bozqırlaşmış
4 topulqa. 2 doq 2
söyüdyar. armud,
zirinc, 1 alça, 40-
100%
60-80% məryəm
noxudu, topal, lanset-
yarpaq bağayarpağı,
südləyən, kəkotu
Palıdlıq (C
2
)
B-7
1998
Dik quru
yamacda
müxtəlifkollu
dovşanalmalıq
(B
1
)
Goranboy r-nu,
Qaraçayın sağ
sahili DSY –
880 m, Şm-35
0
Boz-qəhvəyi
orta yuyulmuş
7 dovşanalması 2
qaratikan 1 soq.,
Pallasmurdar.,
ardıc, topulqa
20-30% məryəm
noxudu, ağot, efemer-
lər, süpürgəgülü
Palıdlıq (C
1
)
B-46
1998
Dik yamacda
narlıq (B
0
)
Gilgilçayın sol
sahili, DSY-
240 m, C-Ş-30-
40
0
Boz-qəhvəyi
şiddətli
yuyulmuş
Nar kolları 70-
80%, topa və tək-
tək qaratikan,
Pallasmurdarçası,
saqqızağac
Efemerlər, kəkotu,
südləyən
Palıdlıq (C
1
)
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015
100 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti
Hemikserofil şibləklərin xarakterik mas-
sivləri Böyük Qafqazın cənub-şərq yamacında –
Pirsaatçay hövzəsində yayılmışdır. Burada dəniz
səviyyəsindən 1000-1200 m yüksəklikdə dik ya-
macların güney baxarlarında hemikserofil şiblək-
lər qaratikan, ardıc, murdarça, doqquzdon, söyüd-
yarpaq armud, dovşanalmasından təşkil olunmuş-
dur. Bu kol növləri qarışıq halda bitir, onlardan
biri, əksər hallarda isə qaratikan dominantlıq edir
(cədvəl 3).
Kiçik Qafqazda paliurus şibləkləri xüsusi
bitki qurşağı yaradır. Bu qruplaşmaları iberiya pa-
lıdı meşələrinin antropogen deqradasiyasının son
və davamlı mərhələsi hesab etmək olar.
Ataçay hövzəsində şibləklər əsasən orta
dağ-meşə qurşağında (1200-1500 m yüksəklikdə)
dik yamacların cənub cəhətlərində çox vaxt istifa-
dədən sonra “atılmış” kənd təsərrüfatı sahələrində
geniş yayılmışdır. Torpağın eroziyaya uğrama
dərəcəsindən asılı olaraq qruplaşmada doqquzdon,
gəvən (Astragalus), dovşanalması (Cotoneaster),
alça (Prunus divaricata), söyüdyarpaq armud, pal-
las murdarçası (Rhamnus pallasi) üstünlük təşkil
edir, bəzən mal-qara tərəfindən dəfələrlə zədə-
lənərək kollaşmış palıdlara da təsadüf edilir.
3 saylı cədvəldə sumaq, sarağan, söyüdyar-
paq armud, topulqa, dovşanalması və narın üstün-
lüyü ilə şiblək formasiyalarının xarakteristikası
verilir.
Topulqa və sumaq formasiyaları
Flora tərkibinə və strukturuna görə topul-
qalıq və sumaqlıq tipik şiblək qruplaşmalarına
bənzəyir. Dəniz səviyyəsindən 600-1200 m
yüksəkliyə qədər rast gəlinir və yüksək sıxlığı ilə
seçilir (70-90%), ona topa halında digər formasi-
yaların fonunda da rast gəlinir.
İberiya doqquzdonu (Lonicera iberica)
formasiyası
Əksər hallarda digər kserofil və hemikse-
rofil şibləklərin tərkibində iştirak edir. Bəzən isə
qruplaşmada üstünlük təşkil edir.
Söyüdyarpaq armud formasiyası
Söyüdyarpaq armud respublikamızda ar-
mud cinsinin ən geniş yayılan və ən kserofil növü
sayılır. Ona eroziyaya uğramış daşlı yamaclarda,
qayalıqların çatlarında tez-tez rast gəlmək olar,
lakin az-çox torpaq örtüyünə malik olan azmeyilli
sahələri daha üstün tutur. Ona görə də söyüdyar-
paq armud azmeyilli yamaclarda kənd təsər-
rüfatında istifadə edilərək sonradan “atılmış” tor-
paqlarda geniş yayılmışdır.
Güclü eroziyaya uğramış yamaclarda sö-
yüdyarpaq armud müxtəlif kollarla (doqquzdon,
dovşanalması, alça, itburnu, gəvən, pallas murdar-
çası, ardıc və b.) birlikdə bitərək çox vaxt şiblək-
tipli qruplaşmalar yaradır.
Nar formasiyası
Nar kollarına həm paliurus şibləklərin, həm
də kserofil şibləklərin tərkibində topa şəklində
xırda kol halında rast gəlinir. Böyük olmayan
sahələr şəklində nar kolları ən çox paliurus şiblək-
ləri geniş yayıldığı ərazilərdə yamacın çökək
yerlərində, dərə hissəsində özünə məskən salır.
Belə şəraitdə o, qaratikana nisbətən özünü mezofil
bitki kimi göstərib sıx, hündürboylu qruplaşma
yaradır. Acınohur öndağı ərazisində dəniz səviy-
yəsindən 320 m yüksəklikdə qaratikan şibləyi fo-
nunda yamacın dərə hissəsində boyları 3-4 m-ə
çatan sıx nar kollarını qeydə aldıq. Ona boyları
tək-tək halda 6-7 m olan pöhrədən törəyən dağ-
dağan ağacları da qarışır. Bəzi yerdə topa halında
dağdağan nar kolları ilə birlikdə keçilməz qrup-
laşma əmələ gətirir. Qruplaşmanın tərkibində tək-
tək dovşanalması, qarağac, qaratikan və sumağa
təsadüf olunur.
Şəkil 3. Acınohur öndağlığı ərazisində
qaratikan şibləyi fonunda nar qruplaşması
Hirkan azatağacı (Zelkova hyrcana)
Boyu 20-25 m, diametri 1 m-ə çatan ağac-
dır. Lerik və Yardımlı rayonlarında dəniz səviyyə-
sindən 600-1500 m, Cəlilabad rayonunda isə 200-
700 m yüksəklikdə kənd təsərrüfatı istifadəsindən
çıxmış və şiddətli dərəcədə eroziya prosesinə
məruz qalmış yamacları azatağac kolluqları tutur.
Bu kolluqların çoxu yüksək məhsuldar palıd-azat-
ağac meşəsinin antropogen deqradasiyası nəticə-
sində əmələ gəlmişdir. Onların tərkibi əsasən
kollaşmış azatağac, cır heyva, yemişan, dovşanal-
ması, əzgil, qaratikan və s. ibarət olur (cədvəl 4).
Kəndətrafı örüş sahələrində intensiv mal-
qara otarılması nəticəsində ağac və kol cinsləri
tab gətirməyərək sıradan çıxır və yalnız kol şəkli-
nə düşmüş azatağac qalır. Mal-qara tərəfindən
zədələnməyə qarşı olduqca dözümlü, kötükdən
bol pöhrəvermə və kök biclərilə intensiv çoxalma
qabiliyyəti olan bu ağac cinsi dik yamacların eti-
barlı sipəridir. Hazırda “ləkələr” şəklində analoji
Dostları ilə paylaş: |