Coğrafiya
və təbii resurslar, №1, 2015
AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan
Coğrafiya Cəmiyyəti
107
Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika-
sı Komitəsinin məlumatına görə, tədqiqat ərazi-
sindən keçən Bakı-Quba və Rusiya sərhədi (M-1)
magistralı yolu boyu avtomobillərin sutkalıq in-
tensivliyi ildə 8-10% artımla, 2010-cu ildə 21560
ədəd olmuşdur. Bakı-Quba və Rusiya sərhədi (M-
1) avtomobil yolunun tədqiqat ərazisindən keçən
hissəsinin orta uzunlugunu 100 km, bu yolda
yüngül avtomobillərin orta yanacaq sərfini 8 litr,
avtobusların 12 litr, yük maşınların isə 15 litr ol-
maqla orta rəqəmi təxminən 11,7 litr nəzərdə tut-
muşuq. Göstərilən rəqəmlərə əsasən, bu məsafədə
sutka ərzində 252.252 litr və ya 201,8 t benzin iş-
lədilmiş olur ki, bundan da biosferə aşağıdakı
miqdarda zərərli maddələr atılmışdır (şəkil 6).
Beləliklə, bu magistralın hər 100 km məsafəsinə
sutka ərzində ümumilikdə orta hesabla 91,6 ton
müxtəlif növ zərərli maddələr tökülür, bunların da
xeyli hissəsi sağlamlığımıza ciddi təhlükə yaradır.
Belə ki, Beynəlxalq Səhiyyə Təşkilatının məluma-
tına əsasən, daxiliyanma mühərriklərindən bios-
ferə atılan tullantılar insan orqanizminə daxil
olmaqla bir çox xəstəliklərin, o cümlədən əsəb və
psixi, hüceyrələrin fermentativ fəaliyyətinin po-
zulması, ağciyər, dəri və digər ağır xəstəliklərin
əmələgəlmə təhlükəsi üçün şərait yaradır.
Şəkil 6. Bakı-Quba və Rusiya sərhədi (M-1)
magistralında biosferə atılan tullantıların sutkalıq
miqdarı (100 km-də tonla)
Ən qorxulu məqamlardan biri isə bu magis-
tralın yaxınlığından keçən və hətta bəzi yerlərdə
onunla kəsişən Bakı və Sumqayıt əhalisinin bir
hissəsini içməli su ilə təmin edən Samur – Abşe-
ron kanalının bu tullantılarla çirklənmiş suyudur.
Bu vəziyyəti nəzərə alaraq kanalboyu qoruyucu
sədlərin çəkilməsi, müvafiq yerlərdə kanalın
üzərini plastik örtüklə örtülməsi məqsədəmüva-
fiqdir.
Nəticə
1. Tədqiqat sahəsindəki torpaq örtüyünün,
xüsusilə düzənlik torpaqlarının getdikcə pisləşmə-
yə məruz qaldığını nəzərə alaraq onların meliora-
tiv durumunu daha da yaxşılaşdırmaq üçün ciddi
aqrotexniki tədbirlər görülməlidir. Bu baxımdan
kanallarda və sututarlardakı sızmaların qarşısının
alınması, dren şəbəkəsinin genişləndirilməsi və
suvarmada müasir üsullardan istifadə edilməsi
vacib şərtlərdəndir.
Respublikanın digər bölgələrində olduğu
kimi, burada da torpaq örtüyündə baş verən neqa-
tiv hallara qarşı kompleks mübarizə tədbirlər
proqramının işlənib hazırlanmasına və bunun hə-
yata keçirilməsinə ciddi zərurət yaranmışdır.
Ümumilikdə isə Böyük Qafqazın şimal-şərq
yamacının düzənlik hissəsində təbii və antropogen
dəyişilmələr nəticəsində təbii-coğrafi komponent-
lərin ekoloji gərginliyə uğrama ardıcıllığı – torpaq
→ bitki → su → hava istiqamətində olduğu mü-
əyyənləşdirilmişdir.
2. Müəyyən edilmişdir ki, ərazidə rekrea-
siya imkanlarından istifadədən sonra ekoloji gər-
ginlik daha da intensivləşməyə başlamışdır. Belə
ki, son illər burada kütləvi inşa edilən onlarla irili-
xırdalı istirahət mərkəzlərinin istismarı nəticə-
sində torpaq-bitki örtüyündə və eləcə də hidroloji
mühitdə ciddi ekoloji problemlər yaranmışdır.
Ona görə də burada müvafiq tədbirlərin görülməsi
vacibdir.
3. Ərazidən keçən Bakı-Quba və Rusiya
sərhədi magistral yolu (M-1) boyu avtomobillərin
hərəkəti zamanı biosferə hər 100 km məsafəyə
sutka ərzində 91,6 ton müxtəlif növ zərərli mad-
dələr tökülür ki, bunların da xeyli hissəsi sağ-
lamlığımıza ciddi təhlükə yaradır. Bunları nəzərə
alaraq ərazidən keçən, Bakı və Sumqayıt əhalisi-
nin bir hissəsini içməli su ilə təmin edən Samur –
Abşeron kanalının müvafiq hissələrinin qoruyucu
plastik örtüklə örtülməsi məsləhət bilinir.
4. Aparılmış kompleks tədqiqatların nəti-
cəsi olaraq ərazinin alçaq dağlıq və dağətəyi his-
səsində təbii-coğrafi mühit komponentlərinin eko-
loji dəyişilmə sxemi – torpaq→ bitki → su → ha-
va istiqamətində olduğu müyyənləşdirilmişdir.
ƏDƏBİYYAT
BUDAQOV B.Ə. 1994. Azərbaycan Respubli-
kası ərazisinin ekoloji gərginlik dərəcəsinə görə eko-
loji-coğrafi rayonlaşdırılması.
Təhlükəli təbiət hadisə-
lərinə həsr edilmiş elmi-praktik konfransın material-
ları. Bakı. Elm. s. 173-187.
XƏLİLOV Ş.B. 2006. Azərbaycanın ekocoğrafi
problemləri. Bakı. «Nafta-Press». 160 s.
İSAYEV S.A., MƏSİMOV A.Ə., XASAYEV
A.İ. 2003 Geoekologiya. Bakı. 356 s.
MƏMMƏDOV Q.Ş., XƏLİLOV M.Y. 2002.
Azərbaycanın meşələri
. Elm. Bakı. 470 s.
MÜSEYİBOV M.A. 1998. Azərbaycanın fiziki
coğrafiyası. Bakı. 397 s.
АЛИЕВ Г.А 1994. Почвы Болъщого Кавказа.
Баку. Элм. ч. II. 310 c.
Eco.gov.az
Stat.gov.az
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015
108 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti
НЕКОТОРЫЕ ЭКОГЕОГРАФИЧЕСКИЕ
ПРОБЛЕМЫ ИНТЕНСИВНО ОСВОЕННЫХ
ТЕРРИТОРИЙ СЕВЕРО-ВОСТОЧНОГО
СКЛОНА БОЛЬШОГО КАВКАЗА
А.А.Алиев
Статья посвящена экогеографическим проб-
лемам, созданным разными факторами, влияющи-
ми на природно - географическое состояние иссле-
дуемой территории и научным основам мер, приня-
тых для их оптимизации.
SOME ECOGEOGRAPHICAL PROBLEMS OF
THE NORTH-EASTERN SLOPE OF THE
GREAT CAUCASUS
A.A.Aliyev
The article is dedicated to ecogeographical
problems created by different factors affecting on the
natural-geographic state of the studied area and the
scientific basis of the measures taken for optimizing
them.