Coğrafiya
və təbii resurslar, №1, 2015
AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan
Coğrafiya Cəmiyyəti
109
© Q.Ş.Məmmədov, M.H.Qocamanov
COĞRAFİ TƏDQİQATLARDA GEODEZİYA-KARTOQRAFİYA
ELMİNİN YERİ VƏ ƏHƏMİYYƏTİ
Q. Ş.Məmmədov
1
, M.H.Qocamanov
2
1
AR Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsi
Bakı şəhəri, Ş.Mehdiyev küç.,93a
2
Bakı Dövlət Universiteti
AZ1048, Z.Xəlilov küç.,23
mgodja@yandex.ru
Məqalədə coğrafiya və Yer elmləri sırasında xüsusi yeri olan geodeziya-kartoqrafiya elminin
müasir inkişaf mərhələsində durumu, problemləri, bir elm sahəsi kimi öz inkişafı ilə yanaşı, digər
elmlərin inkişafında, xüsisilə də coğrafi tədqiqatlarda keyfiyyətcə daha əhəmiyyətli olan rolu haq-
qında şərhlər verilmiş, təhlillər aparılmışdir. Ölkə ərazisində müasir geodezik-kartoqrafik təminat
sisteminin yaradılmasına dair bir sıra tövsiyələr verilmiş, elmi-konseptual yanaşma şərh edil-
mişdir.
1.Giriş
Son onilliklər ərzində geodeziya-karto-
qrafiya elmi sahəsində böyük sıçrayışla inkişaf
baş vermişdir. Bütövlükdə elm və texniki tərəq-
qinin böyük uğurlarından sayılan qlobal peyk
naviqasiya sistemlərindən (GPS) istifadə əsasında
geodeziya ölçmə texnologiyalarının yaradılması,
elektron və lazer əsaslı, eləcə də rəqəmli geo-
deziya alətlərinin istehsalı, yüksək ayırdetmə
qabiliyyətinə malik aerokosmik şəkillər və
informasiyaların qəbulu və emalı üsullarının iş-
lənməsi, CİS texnologiyasının yaradılması və
tətbiqi geodeziya-kartoqrafiya elmində baş vermiş
böyük nailiyyətlər olmaqla yanaşı, bir sıra
problemləri də meydana çıxarır. Məsələn, klassik
ölçmə alət və texnologiyalarının istifadəsinə
hesablanmış rəhbər sənədlər, təlimatlar müasir
tələblərə cavab vermədiyindən onlar yeni ölçmə
texnologiyalarının dəqiqliyinə uyğun olaraq
yenidən hazırlanmalıdır. Bu kimi problemlərin
araşdırılması və həll yollarının tapılması vacib
məsələlərdəndir. Məqalədə son dövrlərdə Dövlət
Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsində yerinə yetiri-
lən böyükhəcmli layihələr haqqında da məlumat-
lar verilmiş, təhlillər aparılmışdır.
2. Coğrafi tədqiqatlarda geodeziya-
kartoqrafiya elminin yeri
Geodeziya-kartoqrafiya elmi öz əhəmiyyə-
tinə görə Yer elmləri sırasında xüsusi yer tutur.
Belə ki, Yerin fiziki səthində, hətta fəzada hər
hansı bir fəaliyyət həyata keçirilərsə, fəaliyyətin
növündən asılı olmayaraq, orada mütləq geode-
ziya-kartoqrafiya materialları və ölçmələrindən is-
tifadə olunur. Təcrübi olaraq geodeziya-karto-
qrafiya olmadan ölkə iqtisadiyyatının inkişafı,
onun hərbi qüdrətinin gücləndirilməsi, dövlət at-
ributlarının (quru
və su sərhədləri,
dənizdə iqtisadi
maraq zonası hüdudlarının təyini və s.) təsbiti və
çoxsaylı mühəndisi məsələlərin həlli mümkün
olmaz. Geodeziya-kartoqrafiya elmi özü inkişaf
etdikcə, onun yeni dəqiq ölçmə vasitələri,
informasiya
əldəetmə metodları işləndikcə,
sırasında mühüm yer tutduğu Yer elmlərinin də
inkişaf etdirilməsinə şərait yaratmış olur. Doğ-
rudan da, son onilliklər ərzində geodeziya-
kartoqrafiya sahəsində böyük sıçrayışla inkişaf
baş vermiş və bu inkişafın nəticələrindən digər
Yer elmləri bəhrələnərək yeni keyfiyyətli nə-
ticələrə nail olmuşlar. Bütövlükdə elm və texniki
tərəqqinin böyük uğurlarından sayılan GPS peyk
naviqasiya
sistemlərindən
istifadə
əsasında
geodeziya ölçmə texnologiyalarının yaradılması,
elektron və lazer əsaslı, eləcə də rəqəmli
geodeziya alətlərinin istehsalı, yüksək ayırdetmə
qabiliyyətinə malik aerokosmik şəkillər və
informasiyaların qəbulu və emal edilməsi üsul-
larının işlənməsi, CİS texnologiyasının yaradıl-
ması və onun kartoqrafiyada tətbiqi metodları və
sairə geodeziya-kartoqrafiya elmində baş vermiş
son yeniliklərə misal ola bilər.
Geodeziya-kartoqrafiya metodları və texni-
ki vasitələrinin coğrafi tədqiqatlarda yeri çox
mühüm və əvəzsizdir. Belə ki, istənilən coğrafi
tədqiqatın sonluğu, məlum olduğu kimi, onun
xəritə və yaxud plan üzərində təsviri ilə tamam-
lanır. Digər tərəfdən, tədqiqat obyektlərinin xəritə
və plan üzərinə köçürülməsi üçün onların
koordinatlarını bilmək tələb olunur. Obyektin
koordinatları isə geodezik metodlarla təyin edilir.
Bu isə öz növbəsində ərazidə geodeziya şəbə-
kəsinin yaradılması zərurətini meydana çıxır. Eyni
zamanda, xəritə və planların özünün tərtibi üçün
GEODEZİYA VƏ KARTOQRAFİYA
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015
110 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti
də ərazidə planalma geodeziya istinad səbəkəsinin
qurulması tələb olunur. Çünki geodeziya əsasları
olmayan təsvir kartoqrafik material adlandırıla
bilməz və adi kağız parçasından başqa bir şey
deyildir. Bunları aerokosmik şəkillər haqqında da
demək olar. Aerokosmik şəkillər də aid olduğu
ərazi ilə uyğunlaşdırılmazsa, başqa sözlə desək,
həmin şəkillərin geodezik bağlanması həyata
keçirilməzsə, onda onlar da lazımsız bir kağız
parçasına çevrilər (Gojamanov, 2012). Əlbəttə,
geodeziya-kartoqrafiyanın coğrafi tədqiqatlardakı
rolu yalnız kartoqrafik təsvirin yaradılması ilə
bitmir. Kartoqrafik metod coğrafi tədqiqatlarda
bir mühüm tədqiqat metodu kimi geniş tətbiq
tapmaqdadır. Xüsusilə də CİS-in yaradılması ilə
kartoqrafik tədqiqat metodları coğrafi tədqiqatlar-
da daha da əhəmiyyətli olmuşdur.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, coğrafiya
elmi özü də müasir inkişaf mərhələsində klassik
yanaşma, tədqiqat metodu və üsullarının əvəzində
daha mütərəqqi və yüksək keyfiyyət göstəricilə-
rinə malik müasir tədqiqat metodlarına üstünlük
verir, onların imkanlarından bəhrələnir, öz inki-
şafını “neocoğrafiya” istiqamətində aparır. Bu gün
coğrafi tədqiqatların əsas informasiya mənbəyini
kameral şəraitdə əldə edilən aerokosmik şəkillər
və kosmosdan alınan digər informasiyalar təşkil
edir. Ekspedisiyaların təşkili isə daha çox tədqi-
qat obyektlərinə səciyyəvi göstəricilərin toplan-
ması, aerokosmik şəkillərdən aydın olmayan təs-
virlərin ərazidə tamamlanması, sonda isə tədqiqat
nəticələrinin bir daha dəqiqləşdirilməsi və yox-
lanması məqsədi daşıyır. Bu isə o deməkdir ki,
müasir coğrafiyaçı-tədqiqatçı aerokosmik infor-
masiyanı qəbul edib emal etmək üsullarını
bilməli, müvafiq fotoqrammetrik qurğularda paket
proqramlarla işləməyi, tərtib edəcəyi xəritənin
geodeziya-kartoqrafiya əsaslarını yaratmağı və
CİS texnologiyası ilə kartoqrafik tərtibat üsul-
larından istifadə etməyi, tədqiqat obyektlərinin
koordinatlarını təyin edib xəritədə göstərməyi və
alınan nəticələri öz tədqiqatlarında istifadə etməyi
bacarmalıdır. Qeyd
edilənlər geodeziya-kartoqra-
fiya elminin Yer elmləri, o cümlədən coğra-
fiyadakı rolu və əhəmiyyətini göstərməklə yanaşı,
onların arasında qarşılıqlı vəhdətin olduqca yaxın
və sıx olduğuna dəlalət edən sübutlardır.
3. Geodeziya-kartoqrafiya elmi müasir
inkişaf mərhələsində
Geodeziya-kartoqrafiya elmi müasir inkişaf
mərhələsində, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, həm
Yer elmlərinin inkişaf etdirilməsi, həm də ölkə
ərazisində təsərrüfatın müxtəlif sahələrinin fəaliy-
yətində geodezik-kartoqrafik təminat üçün vacib
olan genişəhatəli məsələlərin həlli ilə məşğuldur.
Bu məsələlərdən əsaslarına aşağıdakıları aid et-
mək olar (Məmmədov, Qocamanov, 2013):
- müəyyən bir dövr üçün qəbul edilmiş
geodezik koordinat sisteminin Yer səthində bərki-
dilməsi və ölkə ərazisinə yayılması;
- geodeziya koordinat sistemləri (KS) və
fundamental koordinat sistemləri arasında əlaqə-
lərin qurulması;
- Yerin fiquru və xarici qravitasiya sahə-
sinin (potensialının) öyrənilməsi;
- ölkə ərazisinin (quru, su və dəniz dibi his-
sələrinin) xəritələşdirilməsi məqsədi ilə geode-
ziya-kartoqrafiya əsaslarının yaradılması;
- dəniz və hava naviqasiyasının geodezik-
kartoqrafik təminatı;
- bütün ölçülü (qlobal, regional və lokal)
geodinamik hadisələrin geodezik-kartoqrafik mo-
nitorinqi.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu məsələlərin
həlli üçün baza rolunu müəyyən bir dövr üçün qə-
bul edilmiş vahid koordinat sistemi oynayır. Ko-
ordinat sisteminin maddi daşıyıcısı, yəni yer sət-
hində ifadəçisi müxtəlif metodlarla qurulmuş geo-
deziya şəbəkələridir.
Sovetlər dövründə Azərbaycan Respublika-
sı (AR) ərazisində geodeziya şəbəkələri SSRİ-də
qəbul olunmuş ümumi sxem və proqram əsasında,
lakin AR ərazisinin fiziki-coğrafi şəraitinin bəzi
xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla qurulmuşdur.
Bütün MDB ölkələrində, o cümlədən AR-də klas-
sik geodeziya əsasları müxtəlif mənşəli, sıxlıq və
dəqiqliyə malik geodeziya şəbəkələrinin mövcud-
luğu ilə səciyyələnir.
Müasir dövrdə geodeziya şəbəkələrinin qu-
rulması metodları və ölçmə vasitələri tamamilə
yeniləşmiş və onların sırası genişlənmişdir. Buna
birinci növbədə GPS (ABŞ) və QLONASS (Rusi-
ya) qlobal peyk naviqasiya sistemlərinin istifa-
dəsinə əsaslanmış yeni peyk texnoloqiyaları
aiddir. Öz növbəsində GPS/QLONASS peyk ölç-
mə sistemindən istifadə ölkənin, məsələn, Azər-
baycan Respublikasının ərazi xüsusiyyətlərini nə-
zərə almaqla dövlət geodeziya şəbəkələrinin
(DGŞ) yenidən qurulması və inkişaf etdirilməsi
üçün yeni müvafiq ölçmə texnologiyalarının
işlənib hazırlanması problemini ortaya çıxarır.
DGŞ-nin yenidən qurulması problemi uzaq
və yaxın xarici ölkələrdə, o cümlədən MDB ölkə-
lərində də aktualdır. Məsələn, Rusiya ərazisində
KS-nin əsas daşıyıcısı FAQS (fundamental as-
tronomik - geodeziya şəbəkəsi) olub, peyk metod-
ları və böyük bazisli radiointerferometriya sis-
temlərinin köməyi ilə yaradılır (məntəqələr arası
məsafə 800-1000 km, onların yeri isə Yerin kütlə
mərkəzinə nəzərən10
-8
R, burada R – Yerin orta