11
Avropa Şurası Qadınlara qarşı Zorakılıq və Məişət
Zorakılığının Qarşısının Alınması və Ona qarşı Mübarizə
haqqında Konvensiyası (CETS No. 210, “İstanbul
Konvensiyası”)
Nə üçün konvensiya
Faktlar və rəqəmlər
Avropa Şurası ölkələrində əhəmiyyətli sayda qadın və gənc qız hər gün zorakılığa məruz qalır. Qadınlar və
gənc qızlar zorakılığın müxtəlif formaları – məişət zorakılığı, zorlama, cinsi zorakılıq, məcburi evlilik,
qadın sünnəti ilə üzləşirlər. Zorakılıq həm də psixoloji ola bilər ki, buraya da tənqid, təcrid, sözlə təcavüz,
təhdid daxildir. Zorakılığın fiziki olmaması onu daha az zərərli olması demək deyil. Qurbanlar və
təqsirkarlar cəmiyyətin bütün təbəqələrinə məxsusdurlar. Zorakılıqdan təkcə ona məruz qalanlar deyil,
onun şahidi olmuş uşaqlar da travma alır.
Qadınlara qarşı zorakılıq müxtəlif yaşda olan və fərqli mənşələrə məxsus qadınlara təsir göstərir, lakin
onlardan bəziləri xüsusilə həssasdırlar. Zorakılığın ən əsas səbəbi cəmiyyətdə qadınlar və kişilər arasında
bərabərsizliyin olması, dözümsüzlük və inkar mədəniyyətinin daimiləşməsi ilə əlaqədardır. Yəni,
cəmiyyətdə qadınlar və kişilərin qeyri-bərabər qüvvələrə malik olması zorakılığa əsas səbəbdir və zorakılıq
məhz həmin qeyri-bərabərliyin nəticəsi olaraq meydana gəlir. Qadınlara münasibətdə ayrı-seçkilik də
qüvvələrin qeyri-bərabər olmasından irəli gəlir ki, bu da onların zorakılıq hallarından can qurtarmasını
çətinləşdirir. Qadınların üzləşdiyi zorakılıq çox vaxt öz cəmiyyətləri və ya rəsmi qurumlar tərəfindən
ciddiyə alınmır ki, bu da onları gələcəkdə baş verə biləcək, hətta ölümlə nəticələnəcək zorakılıq halları
qarşısında aciz edir.
Təəssüf ki, qadınlara qarşı zorakılıq çox zaman şəxsi məsələ olaraq qəbul edilir və bir çox qadın bunu
ətrafa bildirmək istəmir və ya şikayət etmək istədikdə isə öz ailələri, cəmiyyətləri tərəfindən bu işdən
çəkindirilir. Şikayətlərin edilməməsi isə istintaq, mühakimə və cəza tətbiq etmə kimi məsələlərdə
uğursuzluqlara səbəb olur. Bəzi məsələlərin məhkəməyə çıxarılmasına lüzum görülmür, çıxarıldıqda belə
təqsirli şəxslər az bir cəza ilə canlarını qurtarırlar. İstintaq və məhkəmə prosesləri zamanı qurbanlara qarşı
həssaslığın, qayğının az olması onların yenidən zorakılığın qurbanına çevrilməsi ilə nəticələnir. Bu isə
qadınların zorakılıqdan şikayət etmək ruhunu azaldır, belə ki, adekvat müdafiənin çatışmazlığı səbəbindən
şikayətlərin edilməsi onları gələcəkdə yenidən zorakılığa qurban olması riskini artırır.
Məişət zorakılığı dərin travmaya səbəb olan zorakılıq növüdür. Qurbanların əksəriyyəti isə qadınlar və gənc
qızlardır. Tədqiqatlar göstərir ki, uşaqlara qarşı fiziki təcavüz (yəni onların döyülməsi və s.) ilə qadına
qarşı məişət zorakılığı arasında müəyyən əlaqə var. Amma məişət zorakılığının digər formaları, yəni
qocalara və kişilərə qarşı zorakılıq halları ilə bağlı çox az araşdırma aparılıb. Bəzi kişilərin də məişət
zorakılığına məruz qalmasına baxmayaraq, amma bu qadınların üzləşdiyi zorakılığın qəddarlığı və təkrar
olunma tezliyi ilə müqayisədə çox azdır və kişilər zorakılığa özləri tərəfindən göstərilən zorakılığa cavab
olaraq məruz qala bilərlər. Amma əksər hallarda zorakılığı törədən məhz kişilər olur.
Qadınlara qarşı zorakılığın maliyyə dəyəri kifayət qədər yüksəkdir. Zərərin Avropa Şurasına üzv
dövlətlərin hər birində 34 milyard avro olduğu müəyyənləşdirilmişdir
ki, bu da adambaşına 555 avro
deməkdir
1
.
Konvensiya ilə nəticələnən proses
1
1
www.coe.int/t/dg2/equality/DOMESTICVIOLENCECAMPAIGN/FAQ_en.asp#P59_4532
12
1990-cı ildən bəri Avropa Şurası qadınlara qarşı zorakılığın bütün formaları ilə mübarizə aparmaq üçün
fəaliyyətlərini daha da intensivləşdirib. Bu Fəaliyyət 2002-ci ildə Nazirlər Komitəsinin üzv dövlətlərdə
qadınları zorakılıqdan qorumaq haqqında 5 saylı Tövsiyəsini (Rec (2002)5) qəbul etməsi ilə kulminasiya
nöqtəsinə çatdı.
2005-ci ildə Avropa Şurasına üzv dövlətlərin hökumət və dövlət başçılarının 3-cü Zirvə Toplantısının
sonunda qəbul edilmiş Fəaliyyət Planı qadınlara qarşı zorakılıq, o cümlədən məişət zorakılığı ilə bağlı
Avropanı əhatə edən kampaniyanın başlanmasının əsasını qoydu. Daha sonra, kampaniyanı dəstəkləmək,
üzv dövlətlərdə inkişafı dəyərləndirmək və gələcəkdəki fəaliyyətlərə tövsiyələr vermək üçün İşçi Qrup
yaradıldı. 2006-2008 illərdə Avropa Şurası ilk dəfə olaraq Avropa ölkələri parlamentlərinin və yerli və
regional hakimiyyət orqanlarının birgə kampaniya keçirməsinin şahidi oldu.
İşçi qrup tərəfindən üzv dövlətlərdə milli səviyyədə keçirilən tədbirlərin qiymətləndirilməsi nəticəsində
hələ də çox iş görülməsinin tələb edildiyi məlum oldu: aydın idi ki, irəliləyişə baxmayaraq mövcud
qanunvericilik tez-tez yerinə yetirilməmiş, qurbanlara göstərilən xidmətlər cüzi olmuş və minimum
səviyyədə maliyyələşdirilmiş, həmçinin təmin olunan müdafiə sahəsində üzv dövlətlər arasında böyük fərq
mövcud olmuşdur. 2008-ci ilin nəticələrinə dair Yekun Fəaliyyət Hesabatında İşçi Qrup qadınlara qarşı
zorakılığın bütün formalarının qarşısını almaq və onlara qarşı mübarizə aparmaq üçün Avropa Şurasının
hərtərəfli, məcburi hüquqi qüvvəyə malik olan insan hüquqlarına dair sənədinin qəbul olunmasını tövsiyə
etdi.
Bu tapıntılara və tövsiyələrə cavab olaraq, 2008-ci ilin dekabrında Nazirlər Komitəsi qadınlara qarşı
zorakılıq və məişət zorakılığı ilə mübarizə və onun aradan qaldırılması məqsədilə çoxşaxəli Xüsusi
Komitənin (CAHVIO) əsasını qoydu və zorakılığın qurbanlarını müdafiə edən və dəstəkləyən, təqsirkarları
məsuliyyətə cəlb edən tədbirlərin nəzərdə tutulduğu qadınlara qarşı zorakılıq və məişət zorakılığı
məsələləri ilə bağlı bir və ya bir neçə hüquqi sənəd hazırlanması barədə təlimat verdi.
Özünün ilk iclasında, CAHVIO qərara aldı ki, qadınlara qarşı zorakılıq, o cümlədən bütün ailə üzvlərinə
qarşı məişət zorakılığı ilə mübarizə və onun aradan qaldırılması kimi fəaliyyətləri birləşdirən bir
Konvensiyanın qəbul edilməsi münasib olar. Dövlət nümayəndələrini və bu işdə marağı olan digər şəxsləri
bir araya gətirən 9 iclas ərzində CAHVIO tərəfindən Konvensiyanın layihəsi hazırlandı.
Parlament Assambleyası Qadınlar və Kişilər üçün Bərabər İmkanlar komitəsinin o vaxtki sədri vasitəsilə
mükazirələrdə aktiv iştirak etmişdi. Layihənin mətni 2010-cu il Dekabr ayında tamamlandı və 2011-ci il 7
Apreldə Nazirlər Komitəsi tərəfindən qəbul olundu. Konvensiya nazirlərin də iştirak etdiyi 2011-ci il 11
mayda keçirilən konfransda imza atmaq üçün açıq elan olundu. Konvensiya səkkizi Avropa Şurasına üzv
dövlət olmaqla 10 parlamentdə ratifikasiya olunduğu təqdirdə qüvvəyə minəcək.
Konvensiyanın əlavə dəyəri
İstanbul Konvensiyası inqilabi bir sənəddir. Bu, məcburi hüquqi qüvvəyə malik olan ilk beynəlxalq hüquqi
sənəddir ki, dünyada bütün ölkələr üçün açıqdır və onları qadınlara qarşı zorakılıq və məişət zorakılığı ilə
mübarizə, onun aradan qaldırılması üçün hərtərəfli tədbirlər toplusu ilə təmin edir. Konvensiya qadınlara
qarşı zorakılığı həm insan hüquqlarının pozulması, həm də ayrı-seçkiliyin bir forması olaraq tanıyır.
Bununla yanaşı, Konvensiya qadınlar və kişilər arasında bərabərliyə nail olunmasının qadınlara qarşı
zorakılığın köklü surətdə aradan qaldırılmasında əhəmiyyətli rola malik olduğunu vurğulayır. Burada bir
sıra əməllər, məsələn, təcavüz məqsədli təqib, məcburi evlilik, qadın sünnəti, məcburi abort və
qısırlaşdırma cinayət olaraq təsbit edilir.
Konvensiya, qadınlara qarşı zorakılıq, o cümlədən məişət zorakılığı kimi məsələləri effektiv şəkildə həll
etmək üçün işə cəlb olunmuş bütün müvafiq qurumları, xidmət qruplarını və qeyri-hökumət təşkilatlarını
(QHT-lər) əlaqələndirilmiş şəkildə fəaliyyət göstərməyə çağırır. Konvensiya güclü və müstəqil monitorinq
mexanizmi yaradır və onun milli səviyyədə icrası üzərində aparılan monitorinqdə parlament üzvlərinə
xüsusi yer ayıdır. Bundan əlavə, Parlament Assambleyası bu sənədin icrasını davamlı olaraq
qiymətləndirməyə dəvət olunur.