Çox dəyişmişdi

xxxxxxxxxxxxx
Uzun qara saçlarını tarım çəkib yığdı. Belindən aşağı düşən uzun saçları başının ortasında yumrulandılar. Sevgilisini gözləyən yaşı ötmüş qızlar kimi yaşı ötmüş dərdlərini burmalayıb başından atmaq, gözəgörünməz yerdə yox etmək istədi, sanki. Bir müddət saçını ovcuna alıb evi dolandı, bağlamağa bir şey tapa, əlini uzun müddət başında saxlaya bilmədi. Ovcuna yığılmış qara saçları himə bəndmiş kimi bir göz qırpımında üzünə və kürəyinə səpələndilər. Elə bil damı uçmuş həbsxanadan dustaqlar qaçmağa başladılar. Qaranın anasının gülab iyi gələn qara yaylığı ilə başını bağladı.
Dar küçədə enlənə-enlənə yeriyir, enli küçələrin kənarları ilə qısıla-qısıla gedən insanlara acgözlüklə, heç birini nəzərdən qaçırmaq istəmədən baxırdı.

Iki saqqallı onu güdürdü, görmüşdü. Özünü yığışdırmışdı.

“Necə istəyirəm, elə də yeriyirəm. Mən burda qərib deyiləm. Qoy onlar məndən utansınlar. Istəsəm, ayağımın birini bura, o birini küçənin o biri başına qoyaram. Çoxlu dəvə alaram. Hirslənəndə hara gəldi tüpürən qozbel dəvələri bir yerə yığıb qarşıma çıxan azərbaycanlıları da götürüb uzun bir səfərə çıxaram. Dəvə karvanına sarban olaram. Səfərimə Savalan dağından başlayaram. Böyük Qafqazın şimal ətəklərindən keçib Cənubu Qafqazın bütün bucaqlarını dolanaram, Qarabağ yaylasından burulub cənuba doğru hərəkət edərəm. Eyni marBir dövrədən sonra elə Savalandaca karvanımı istirahət etmək üçün müvəqqəti saxlayaram. Sonra eyni marşrutla belədən-belə, elədən-elə gəzərəm. Hər əyalətdə dəvələrin, insanlarımın sayını artırıb güclü bir....”

“Yaxşı, yaxşı, bildik, eləyərsən.”

Qara zarafatla sözünü kəsdi.

“Baş alıb, hara gedirsən, qərib?”

Xədicə üzünü turşutdu.

“Yaxşı, bilirəm, sən burda qərib deyilsən.

“Sən doğrudan elə fikirləşirsən ki, buranı məndən yaxşı tanıyırsan? Sən, indi bizi izləyənlər, qarşıma çıxan soydaşlarımız buranı məndən yaxşı tanıdığınızı düşünürsüz? Yanılırsız...”

• 
  “Biz burda göz açmışıq. Təbrizlə nəfəs alırıq. Biz vətən xaini deyilik. Sadə insanlarıq.”
  

“Kimsə doğulanda mürəkkəb doğulmayıb. ...daxil olduğun toplumu müdafiə etmək istəyin xoşuma gəlir. Təəssüf ki, bunu həmişə eləmirsən.”

“Bunu hər zaman etmək mümkün deyil”

“Mən ətrafımı hər zaman müdafiə edəcəm. Buna çalışacam.”

Qara gülümsədi.

“Işləməliyəm. Sən get, mənə görə narahat olma. Sandığın qədər bu küçələrə nabələd deyiləm.”

“Nə işləyəcəksən? Fırçan hanı?”

“Beynimi işlədəcəm. İstənilən əsər köçürmədi. Bütün rəsmlər öncə rəssamın beyində çəkilir, sonra surətləri qeyri-dəqiq, təhrif olunmuş şəkildə kağızlara köçürülür.”

Xədicə ona yol bələdçisi olmaq istəyən rəssam dostunun acığına sanki küçələri hamıdan yaxşı tanıdığını sübut etmək üçün dəxlisiz addımlarla uzaqlaşmaq, kimsənin bələdçiliyi olmadan marafona çatan qaçış ustaları kimi geri qayıtmaq istəyirdi.

Qara onun istəklərini gözündən oxudu:

“Çox uzağa getmə, azarsan. Kolumb kimi Hindistan əvəzinə Hindustana gedərsən. Sənə mane olmaram, lal-dinməz yanında gedərəm.”

Canını Qaradan qurtara bilməyəcəyi ilə razılaşdı. Buna sevindi də.

Qara cəsarətsizdi, sakit baxışlarına çılğınlıq qatılmayıb. Hündür boyu, enli kürəkləri, qətiyyətli addımları, son dəblə biçilmiş kostumuna yerləşdirdiyi bədəni Xədicəyə əzəmətini itirmiş hökmdarı xatırladır. O, adı çəkilən məziyyətləri ilə Xədicənin yarımçıq qalmış tablosuna qəhrəman ola bilmir. Amma Xədicə Qaranı görməyəndə darıxır. Bəlkə də fədakar müəllimlər kimi öyrədə bilmədiyi ilə razılaşıb geri çəkilmək, sakitləşmək istəmir. Ya da Qara onun düşmənə çatan dırnaqarası qoludu. O, boğazına tıxanmış nifrət tuluğunu arabir Qaranı acılamaqla boşalda bilir.

“Keçən il bir neçə mövzu üzərində işləməni istəmişdim. Bu barədə heç düşünməmisən, əminəm.”

Qara dinmədi. Xədicənin iynəli sözlərinə öyrəncəli olduğundan sakit-sakit gözlərini döydü.

Bir müddət enli küçələrin divarlarına qısıla-qısıla gedən qara-qura adamlara qarışaraq yeridilər. Qadınlar qara çadralarla, kişilər uzun saqqallarla üzlərini qapayıb addımları ilə ensiz küçələrdə xətlər çəkirdilər. Xədicə Qaranı danlaya-danlaya xətləri araşdırır, uzunluqlarını göz xətkeşi ilə ölçməyə çalışırdı. Birdən o, özünü də küçəyə xətt çəkən adamların arasında gördü. Cəld kənara çəkildi. Onlardan ayrılmaq istədi.

Dilinin altında nə isə mızıldandı.

“Var gücünlə tullansan da, yenə olduğun yerə düşəcəksən.”

Qara gülümsəyərək dedi.

“Nə təklif edirən?”

“Uyğun məqamı gözləməliyik.”

“Səncə, məqam nə vaxt yetişəcək? Sabah, o biri gün, bəlkə iki, bəlkə dörd, bəlkə doğsan dörd ildən sonra?”

“Bəlkə də, beş əsrdən sonra.”

“Sən ziyalısan. Susmamalısan. Sənin fırçan var. Enli küçələrdə qısılan insanları yolun ortasında gəzən gör, onları ürkək baxışlarla hər an təhlükə gözləyən şikar kimi gözüqırpıq yox, dik baxışlarla çək.”

“Sən onları belə görürsən?”

“Mən...Görürəm. Lakin gördüklərimi tam göstərə bilmirəm. Mən hələ də qadına yasaq şeylərin zirzəmilərində gizlənməyə məcburam.”
xxxxxxxxxxxxxx
Hava gözəl idi. Kiçik mağazanın yanından keçəndə hansısa ağacdan gələn iyə qarışmış çörək ətrini ciyərlərinə çəkdi. Ürəyini qəribə hisslərlə dolduran şəhərə həm qəzəblə, həm də mərhəmətlə baxırdı. Şəhərə yazığı gəlirdi. Ona elə gəlirdi ki, şəhər kövrəlib. Uzun ayrılıqdan sonra balasından məktub gətirən Xədicəni görüb qəribsəyib, qonağının əhvalını pozmamaq üçün uğurlu alınmasa da, əzəmətli görünməyə çalışır.

“Çörək istəyirsən?”

Mağaza sahibi, qoca kişi Xədicəni görüb soruşdu.

Başı ilə yox dedi.

“Kimisə axtarırsan? Kimlərdənsən?” Qoca soruşdu.

“Siz Əbdülməcidi tanıyırsız?”

Kişi diqqətlə Xədicənin üzünə baxdı.

“Hansı Əbdülməcidi?”

“Qaranın qonağıyam. Ərdəbildən gəlmişəm. Şair Əbdülməcidi tanıyırdız?”

Xədicə babası Əbdülməcidin anasından eşitdiyi məziyyətlərini sadalayanda kişi dalqın-dalğın uzaqlara baxırdı.

“Mənim atam Əbdülməcidin dostu olub. Nənəm də onun xətrini çox istəyirmiş. Onu aparanda babam nənəmin təkidi ilə bir yığın isti corab, köynək qoyub ki, qazamatda geyinsin. Di gəl ki, boğçanı Əbdülə verməmişdilər. Anam ölənə kimi dedi ki, bağlamamı o alçaqlar Əbdülə vermədilər, versəydilər, rütubətli zindanda vərəmləməzdi. Əbdül çox sısqa idi, canı zəifdi. Onu aparanda zindanda çox qalsa, öləcəyini bilirdik.”

Əbdülməcid Xədicənin babası idi. Azəri dilində şeirlər yazırdı. Şeirləri Təbriz əhlinin əzbərinə çevrilmişdi. Hökumət bir neçə dəfə ona “provokasiya”lı şeirlər yazmağı qadağan etsə də, Əbdül provokasiyanın nə olduğunu bilmirdi. Ərdəbilin dumanlı göylərində qanad çalan azad qartalları, Təbriz gözəllərini, axan çayların şıltaq şırhaşırını vəsf edirdi. Hökumət azəri şairinin dilini qoparmağa qərar verəndə Xədicənin bir yaşı vardı. Xədicənin anası atasının xilas olacağına cəmi altı ay ümid edə bildi. Altı ay sonra qoca çörəkçinin nənəsi Əbdülün üstündə ağı deyirdi. Bir dəfə mərkəzdə qulluq edən əslən azərbaycanlı dövlət məmuru qarının dediyi ağıları eşidib çörəkçiyə tapşırmışdı ki, nənəsinə ya milli dildə ağı öyrətsin, ya da məclislərdə məhəlli dildə bayatı zad deməsin. Milli məmur milli deyəndə fars dilini, məhəlli deyəndə Azərbaycan dilini nəzərdə tutubmuş. Çörəkçinin nənəsi isə “mən bu ağıları sənin nənəndən öyrənmişəm” deyə məmura xəbər göndəribmiş. Babasının ölümündən sonra Xədicə hökümət tərəfindən müsadirə olunmuş evlərinin dar küçəsi ilə yeni həyət və həyat tapacağına ümid edən anasının qucağında Ərdəbilə gedir. Xədicə on doqquz ildən sonra bir günlük Təbrizə geri dönür, Tehranın varlı iş adamlarından birinin oğlu Qara onun “Müasir İran ədəbiyyatı eskizlərdə” sərgisinə heyranlıqla tamaşa edir və Şəhriyarın şeirlərinə çəkilmiş bir əsərini alaraq müəlliflə şəxsən tanış olmaq istəyir.

Atası Tehranda böyük petrokimiya şirkətinə sahib olduğundan oğluna ən yaxşı təhsili verə bilmişdi. Qara atası öləndən sonra onun işlərinə rəhbərlik edir, arabir rəsm sərgiləri düzənləyir, ya da hökümətdən gələn sifarişlə Tehran ziyalılarını himayə edirdi. Beləcə o, özünü incəsənətdən tam uzaqlaşmamış sayırdı. Xədicə sərgilərdə iştirak etmək üçün mərkəzə gələndə Qaranın Tehranın mərkəzində ucalan ikimərtəbəli malikanəsində qalmazdı. Qara qoca anasını götürüb Təbrizdəki ata-baba evində Xədicə ilə görüşməyə tələsərdi. Qara Xədicəyə bir neçə dəfə evlənmə təklifi etmişdi. O, Xədicənin gözəl və məsum başının başlara qoşulmamasına çalışırdı. Qız isə Qaranın cah-cəlallı həyatında, qızıl haşiyəli rəsm əsərlərinin içində bircə dənə azad Təbrizi vəsf edən şəkil tapa bilmirdi. O, bütün hikkə, tələbini ortaya tökəndə Qara sakit və fikirli baxışları ilə Xədicəni yandırıb-tökürdü. Təbrizə hər gəlişinin sonunda Xədicə narazı baxışlarla Qara ilə sağollaşardı. Bundan sonra Qara Xədicənin hirsi soyusun deyə üç-dörd ay gözləməli olurdu.
Xədicə qoca çörəkçiyə Əbdülün nəvəsi olduğunu demədi. Çörəkçi isə qərib qıza Güney Azərbaycanın nəğmələrini yazan qoca şair haqqında bildiklərini elə onun bir yaşında Ərdəbilə köçən nəvəsinə danışırmış kimi təfsilatı ilə danışdı.
“Keçən il Bakıdan gələn teatra çox getmək istədim. Arşın mal alan. Gərək ki, adı belə idi. Amma alınmadı.”

Qoca radiosuna baxıb dedi.

“Niyə?”

“Elə o dönəmdə mərkəzdən bizə ancaq bir günlük çox ucuz şirniyyat gətirdilər. Bütün şəhər növbəyə durdu. Mən növbədən aralanıb getmək istədim, lakin qabaqda olduğumdan arxa cərgədəkilərin hay-küyündən qorxub çıxa bilmədim. Həm də valilik nümayəndələri təmkinlə deyirdilər ki, səbr etməliyik, tezliklə sıra seyrələcək.”

“Şirni ala bildiz?”

“Hə bala, aldım, üç kilo şirni aldım. Mənim cəmi bir nəvəm var, az aldım.”

“Bir az şirni, bir az süni mehribançılıqla kütləni doydurdular.”

Xədicə öz-özünə pıçıldadı.

“Siz heç Bakıya getmək istəmisiz?”

“Mən Təbrizdən başqa şəhərdə olmamışam, bala. Bircə dəfə Tehrana yasa getmişəm, di gəl gecə idi, çöl-bayır görə bilmədim. Amma Tehranı yaman gəzmək istəyirdim, deyirlər gözəl şəhərdi.”

“Heç Bakını görmək istəmirsən, əmi?” Xədicə qısqanclıqla soruşdu.

“Niyə istəmirəm, ay bala. İstəyərəm. Əvvəl həmişə dükanda gizlin-gizlin Bakı radiosunu tuturdum. Iki aydı kəsiblər. Deyir, dalğa səhv gəlirmiş, oğurluq imiş.”

Xədicə dairəvi dəmir stulun üstündəki radioya baxdı. Mərkəzdə hazırlanan veriliş əvəzinə qəflətən ona hədiyyə olaraq “Sarı Gəlin”in çalınmasını istədi. Xəyalən radiodan Sarı gəlinin səsi də gəldi. Sarı Gəlinin həzin notları və Bakı radiosunun oğurluq dalğası ürəyinə soxuldular. Oğurluq dalğalar civə kimi sürətlə ürəyini bürüyən hüceyrələrə sarılıb onu lərzəyə gətirdilər. Ürək hücerələri ilə radio dalğaları çoxdan bir-birini görməyən doğmalar kimi qucaqlaşdılar. Birdən onların arasına paytaxtdan gələn radio dalğası girdi. Güclü qolları ilə onları ayırmağa başladı...
Xədicə çörəkçi qoca ilə xeyli söhbət elədi. Kişi uzun-uzadı, hər şeydən bir az danışdı. Mövzular arasında Tehran hökumətinin yeni islahatları, kiminsə nəvəsinin adqoyma mərasimi, yenilənmiş şəxsiyyət vəsiqəsinin üz qabığındakı rənglər, Təbriz gecələrinin sığındığı əlvan işşıqlı küçələr də var idi.
Günorta dükanı birlikdə bağladılar. Xədicə qoca çörəkçinin evdən gətirdiyi günorta yeməyini-aşı acgözlüklə yedi. Çörəkçi söhbət əsnasında Xədicəyə bir hekayət danışdı. Çörəkçinin hekayətindəki qız qədim şəhərlərdən birində doğulmuşdu. Küləklə zarafatlaşan sünbüllərləri üyüdüb qıraq kəndlərə satan bir oğlan onu sevirdi. Şəhər qala divarları ilə qorunurdu. Şəhər mərkəzində hökmdar sarayı, inzibati idarə binaları, dövlətin hərbi qüvvələri, onlardan bir az aşağıda çiy və bişmiş kərpicdən aynabəndli tikililər boya-boy uzanırdı. Çörəkçinin danışdığı hadisələrin vaqe olduğu şəhərin ən gur yerinə-Bazar meydanına günortalar sakitlik çökürdü. Şəhər əhlinin çoxu Cümə məsçidinə ibadət etməyə gedirdi. Yaxınlıqda bütün fəsillərdə zirvəsi qarla örtülən Savalan dağı ucalırdı...

xxxxxxxxxxxxxxx

“Mən Təbriz əhlinin gözündə hökumətə qarşı sevgi də görürəm. Bu, ögey ananın zülmünə baxmayaraq, atanın xətrinə analığa isinmək istəyən yetim uşağın sevgisinə bənzəyir. Səncə, niyə İran bizi sevə bilmədi?”

Xədicə danışırdı. Sərin Təbriz gecəsinin büründüyü qaranlıq saçlarını gizlədə bilmirdi. Külək çoxdan görmədiyi uzun qız saçlarına heyran olub onları rahat buraxmırdı. Oynadır, atıb-tuturdu.

“Başını bağla, görən olar.” Qara təpindi.

“Sən sualıma cavab ver.”

“Bircə onu deyə bilərəm ki, İranla Turanı Quran belə birləşdirə bilmədi. Sənsə, o balaca başını belə yerlərə soxma.”

“Bilirsən, məsələ bundadı ki, İran Azərbaycana güvənmir. Bir zamanlar Türkcə danışan hər kəsə boyunduruq vurun, onunla eşşək kimi rəftar edin dediyini yaxşı xatırlayır. Qisas alarıq deyə qorxurlar. ...mən səni anlamıram. Yalançı tarixçilər, qondarma tədqiqatçılarla saatlarla necə bir yerdə otura bilirsən, dərk edə bilmirəm.”

“Sus!”

“Sənə baxanda bir zamanlar Azərbaycan valisi olmuş Müstövfinin sözlərini xatırlayıram. “Azərbaycanlılar türkdülər. Yonca yeyib məşrutə almışlar, indi qoy saman yeyib İranı inkişaf etdirsinlər.”

“Sənin gizli-gizli azadlığı mədh edən qoca professorunun söylədiyi moizələr mənim yalançı tarixçilərimin saxta faktlarından daha doğru deyillər. Mən deyilənlərə nə inanır, nə də dinirəm. Sənsə, zavallı uşaq kimi aldanırsan.”

“Mənim qoca professorum “azadlıq Savalandan başlayır” deyir.” İzah edir ki, hər kəsin azadlığı göz açdığı məkanın ən yüsək zirvəsində gizlənir. Biz Savalanı fəth etməmizlə öyünə bilmirik. Biz öz torpağımızda dustağıq. Açıq gözlə Savalanın zirvəsinə baxmaqdan belə çəkinirik.”

“Bizim söhbətlərimiz maraqsız iclasların formal proqramlarına bənzəyir. İstəyirəm sən adi qız olasan. Niyə axı biz indi sevgidən danışmayaq?..”

Xədicə gülümsədi. “Bütün sevgilərimi sənə sevdirməyincə səni sevməyi vəd etmirəm.” Dedi.

xxxxxxxxxxxxxxxx
Təbrizin mərkəzindən uzaqlaşdıq. Bir azdan heç kəs bizi görməyəcəkdi. Əli də. Əli çox vaxt məni görmürdü. O, heç vaxt məni mən istədiyim kimi görməmişdi. Onun üçün gözəlliyə sahib olmaq ondan həzz almaqdan daha üstün idi. Həzz almadan gözəlliyə sahib olmağın lazımsızlığını anlamırdı. O, şöhrətpərəst biridir.

Endfildlə yanaşı oturmuşduq. Sərin idi. Büzüşdüm. Məni özünə tərəf çəkməklə isitmək istədi. Əlini geri qaytardım. Qorxdum ki, isinəm. O an isinsəm, sonralar heç vaxt qızınmayacaq qədər üşüyərəm deyə qorxdum.

Uzaqlara baxırdıq. Uzaq dünyalara. Keçmişə, gəlməkdə olan gələcəyə. Var olan həqiqətə, yox olan ədalətə.

“Bağırxan dağıdı. O dağda Pənah xanın tabeliyində Avan Koxa adlı bir erməni yaşayırmış. Özünü xana sadiq göstərən hərif gizli-gizli öz adamlarına tapşırırmış ki, harda müsəlman görsəniz, tutun öldürün. Onun əmri ilə tutulmuş azərini çılpaqlayıb üzü üstdə yerə yıxarmışlar. Arxa tərəfdən dörd barmaq enində olan bıçaqla boynundan qom ətinəcən iki tərəfdən xətt çəkər, dərinin ucunu ağacın aşağı əydirilmiş qüvvətli budağına bənd edərmişlər. Sonda budağı buraxarmışlar. Ağacın budağı yuxarı qalxanda yazıq müsəlmanın dərisi boynuna qədər soyular, bağırtısı dağa düşərmiş. Dağa yaxın yerdə yaşayanlar bağırtıları eşidərmişlər. Buna görə o dağa “Bağırxan dağı” adı veriblər.

Endfild gözlərini Bağırxan dağına dikmişdi. Mən bütün varlığımla hiss edirdim ki, o, Bağırxan dağının qoynunda gizlətdiyi fəryadları eşidir.

Mən həmişə dağlardan dünyanın daha yaxşı göründüyünə inanmışam. Ona görə Endfildi tez-tez dağlara səyahətə aparırdım. Ona fərqli dünyaları göstərmək istəyirdim. Əsası ona Xədicənin dünyasını göstərmək istəyirdim. O gün Endfildə yazdığım növbəti səhifələri də verdim

xxxxxxxxxxxxxxxxx

“Qara, niyə çəkmirsən? Böyük tablo çək. Sağ tərəfdən buz...”

Qara dinmirdi. Onun sakitliyi Xədicənin dilini-ağzını açırdı. Qəzəblə Qaranın gözlərinin içinə baxır, suallarına tutarlı cavab istəyirdi.

“Bizim həqiqətimiz kimə lazımdı? Həqiqət görünən deyil, görülə biləndi. Bizim həqiqətimiz gözlərə layiq deyilsə, nə qədər çalışsaq da, onu insanların həqiqət kitabına əlavə edə bilməyəcəyik. Allah özü kömək olsun.”

“Allah? Hansı Allah?”

“İndi də ona küfr etməyə başlamısan?”

“Kimin Allahı kömək olacaq?”

“Necə yəni kimin Allahı?”

Düşünmürəm ki, mənim Allahım səninki ilə eynidi, hətta bəlkə onlar tanış belə deyillər. Evlərimizin həndəvərində keşik çəkən satqın azərilərin, mənsəbpərəst saqqalallıların-Tehran hökumətinə xəbər satmaq üçün qulaq şəkləyənlərin Allahı mənim Allahım deyil, əminəm.
Qara hər şeyin səbəbkarı kimi Xədicənin gözlərinə baxmaqdan çəkinirdi. Başını aşağı sallamışdı. Elə sallamışdı, elə bil başı boynundan qopub düşəcək, Xədicə buna mane olmaq üçün heç nə etməyəcək, onu xilas etmək üçün tükünü belə tərpətməyəcəkdi. “Qoy düşsün, ona bu da azdı.” Deyəcəkdi. Niyə Xədicənin dediyi kimi yaşamır, niyə onun xahişlərinə əməl etməyib. Əgər o, Xədicə deyən kimi yaşasaydı, indi çoxdan ailə qurmuşdular. Onda dünya dəyişmiş olardı. Heç olmasa onda Xədicə ilə Qaranın Allahı bir olardı. O, satqındı, vaxt gələcək Xədicənin çoxlu pulu olacaq. Yığdığı pullarla böyük dəvə karvanı alacaq. Dünyanın dörd bucağından yola düşmüş milyonlarla dəvə bir-birinin ardıyca dağ-dərə, səhra, bulaq, hasar, qala qoymayacaq, hamısını qarış-qarış gəzəcək. Onun dəvələri yorulmaz olacaqlar. Çünki kəcavələrdə qızıl, brilyant, qul, ağa daşımayacaqlar, dəvələrin yükü ancaq və ancaq rəsm əsərləri olacaq. Qara Xədicənin həmişə xəyalən çəkdiyi kilsə təsvirlərini, Ərdəbilin Bazar meydanındakı Cümə məsçidinin rəsmini dəvə karvanının kəcavəsində görəcək. Onda Qara təngənəfəs ikimərtəbəli evinin artırmasında gizlətdiyi tablolarını eşələməyə qaçacaq. Ən cəsarətli rəsmlərini seçib Xədicənin ardıyca yollanacaq.

Qaranın bir şəklində bir erməni qu quşu tükündən mütəkkəyə baş qoyub, şal və tirmənin üstünə uzanıb, lakin o narahatdı. O, yerli qımdatxana üzvüdür. Erməni qımdatxanalar arasında müsəlmanları öldürdüyünə, cəsədlər üzərində müxtəlif əməllər etdiyinə görə məşhurdu. Əsasən dükan sahiblərini öldürür. Sahibsiz qalmış dükanları talan eləyib quru meyvələri qımdatxanalara azuqə kimi göndərir. Onun mənsub olduğu qımdatxana üzvləri yerli əhalini kolluqlarda, ictimai yerlərin kənarlarında, pusqu qurub evlərin arxasında yaxalayırlar. O erməni axsaq olduğundan sürətlə qaçan cavanları tuta bilmirdi, qocaları öldürürdü. Qara əsərində insafsız ermənini, onun bir qoca qurbanını, bir də on-on beş qımdatxana fəalını təsvir etmişdi.

Bir şəkildə isə məsçid təsvir olunub. Bir dəstə dünyadan xəbərsiz avam müsəlman Allaha dua edə-edə ibadət edir. Ön sıralarda Qarabağın özündən deyən bəyləri, onların nökərləri, günəşin sarı şüaları altında qapqara qaralmış qarabağlılara xas sifət cizgilər ilə sadə xalq nümayəndələri toplaşmışlar. Kütlə başına gələn müsibətlərin səbəbkarını axtarmır, hansısa xırda səhvə görə Allahın göndərdiyi cəza kimi qarşılayır, göz yaşı tökür, Allahdan ermənilərin ürəyinə mərhəmət salmasını yalvararaq istəyir. Kərim kişi bir həftə əvvəl öldürülən qardaşına və onun oğluna behişt diləyir.

“Ay Allah, mənim qardaşım mömin adam idi. Qarışqanı belə heçdən öldürməzdi. Keçən dəfə şeytana uydu. Qonşusu Rüstəm kişiyə çəkidə əlli qram əskik etdi. Keç onun günahından. Hərçənd mən onun ermənilər tərəfindən belə öldürülməsini istəməzdim. Özü də əvvəlcə gözünün qabağında oğlunu mismarlayıb öldürmüşlər. Bu, mənim ürəyim qubar etdi. Keç onun günahından, sal mərhəmətini ermənilərin ürəyinə. Biz hətta keçən dəfə məsçiddə günahsız müsəlmanları öldürdüklərinə görə ermənilərə hirslənən oğullarımızı sakitləşdirdik. Günahsız ermənilər günah sahiblərinin badına getməsinlər deyə evlərimizdə gizlətdik, hər azuqə ilə təmin etdik.

Qara bütün rəsmlərini topladı. Onları üst-üstə qoyub bərk-bərk bağladı, belinə vurub tələsik dəvə karvanına çatmaq üçün qaçmağa başladı.

Küçələrdə hamı Xədicəyə çatmağa çalışırdı. Hamı onun karvanına qoşulmağa tələsirdi. Bir zamanlar Xədicəni qarabaqara izləyən əslən azərbaycanlı paytaxt məmurları da Xədicəyə qoşulmaq istəyənlər arasında idilər. Qaranın təəccübdən gözləri böyümüşdü. Hamı rəssam imiş, hamının xəlvətdə saxladığı “Azadlıq” rəsmi var imiş, Qara bundan xəbərsizmiş.

Nəyin bahasına olursa-olsun, Qara Xədicəni tapmalı, əsərlərini kəcavələrə yerləşdirməli, onları qəbul etməsi üçün qızdan üzr istəməli idi.

Xədicə heç yerdə görünmürdü. Bəlkə də Qara bir daha onu görə bilməyəcəkdi. Halbuki Xədicə dəfələrlə Qaradan Təbrizi dik baxışlarla baxan, dar küçələrdə enlənə-enlənə gəzən insanları ilə birgə görməsini, məhz belə çəkməsini istəmişdi. Qara öz canına görə qorxmamışdı. Dünya onların şəkillərinə baxmaz, nə Təbrizi, nə Ağrı dağı, nə Avan Koxanı, nə də Allaha yalvaran avam müsəlmanları görməz deyə düşünmüşdü. İndi isə Qara nə qədər axtarırsa, Xədicəni tapa bilmir. Xədicə qalibdir. Bütün dünya onun gördüklərini görməyə hazırdır. Xədicə isə yoxdur, Qara ona çata bilmir.

Qara həyatının ən gerçək yuxusunu gözüaçıq gördü. Qara o an Xədicəni itirmək acısının çəkilməz yükü ilə dünyanın ən qorxulu yuxusunu gördü. O, Xədicəni tək qoymamalı idi. O, Xədicənin Allahını tanımağa qərar verdi. Onların bir Allahı olacaqdı. O anladı ki, Xədicədən daha doğru birini tanımaq istəmir. O Xədicəni sevirdi.

xxxxxxxxxxxxxxxxxx

“Bu, sadə oyun olacaq. Ən adi oyun. Onlar üçün. Bizim üçünsə, əsrlər boyu bizimlə oynanılan ədalətsiz oyunun cavabı olacaq. Plakatlar insanların sıx düzülmüş sıraları arxasında gizlədiləcəklər. O idbar hakim və dəstəsi gələndə qışqıracaqsız: “ANA DİLİMİZƏ AZADLIQ” Ana dilimizdə qışqıracayıq. Anlayacaqlar. Dilimizi yaxşı bilirlər. Əsli fars olanlar “düşmənin dilini bilmək gücdür” deyib dilimizi öyrənmişlər, olmayanlar əslindən qorxan türkdürlər.”

Xədicə bildiyi və haray çəkmək istədiyi ən alovlu həqiqəti dünyaya çatdırmaq üçün son təlimlərini keçirdi. Qara Xədicənin arxasında dayanıb ağır plakatları qucaqlamış, onları asmaq üçün ayrılmış sancaqları ovuclamışdı. Növbəti futbol oyununda əslən azərbaycanlı yüz əlli universitet tələbəsi “Dilimiz Azərbaycan dilidir!” “Dilimizə azadlıq!” şüarı ilə haray qoparacaqdı. Azarkeşlər əvvəlcə çaşacaq, pıçıltı ilə deyilməsinə öyrəşdikləri sözləri ucadan eşidəndə nə baş verdiyini anlamayacaqlar. Çox keçmədən aylardır şəhərin mərkəzi küçələrindən asılan, tez-tez yenilənən karton kağızlardakı yazıları bağıraraq təkrar edəcəklər. Var olan güclərinə cəsarət qatıb azadlıq istəklərini alovlandıracaqlar.

Gecənin sərin mehi fabrikin zirzəmisinə təsəlli verirdi sanki. Qorxu, vahimə, ötəri şübhə, bəlkə də gizli tərəddüdlə yüklənən divarları sakitləşdirir, izlərdən təmizləməyə, dəlilləri yox etməyə çalışırdı.

“Sabah hər şey bitəcək...”

Qara pıçıldadı. Sanki hər şeyi başlayıb da bitirməyə tələsdi.

“Çox şey də başlayacaq.”

Xədicə Qaranın yoğun barmaqlarını kiçik əlləri ilə sıxdı.

“Heç kim bunu bizim təşkil etdiyimizi bilməyəcək. Kimsə bilməyəcək ki, aylardı küçələri bürüyən plakatları şəhərin nəcabətli ailələrindən birinə məxsus fabrikin zirzəmisində hazırlamışıq. Sabahkı izdiham fərdləri yox edəcək. Biz, bizim vasitəçiliyimiz birliyə susamış xalqın bütövlüyündə əriyəcək, əhəmiyyətini itirəcək.”

Xədicə qətiyyətlə dedi.
xxxxxxxxxxxxxxxxxx
Ağızlar qapanır, gözlər bağlanır, qulaqlar tıxanır, dillər kəsilir, qollar burulur, nəfəslər kəsilirdi... Göydən yağan isti ilə şəhərin yanğısı duyulurdu.
“Burax onu. Buraaax. İt oğlu. Köpək. Burax!”

Xədicə idi. Bağırırdı. Qaranı aparırdılar. Üzünə dəyən yumruqlardan burnu

partlamış, sifəti qana bulaşmış, gözləri yumulmuşdu.

Buraxın, köpəklər. O günahsızdı.”

Qara çoxdan yox idi. Bəlkə yarım saat, bəlkə üç saat, bəlkə iyirmi dörd saat əvvəl onu aparmışdılar. Xədicə nə qədər bağırdığının fərqində deyildi. O, Qaranın aparıldığını, bir daha geri qaytarılmayacağını anlamırdı. Eyni istiqamətdə, Qaranın aparıldığı yola baxaraq “buraxın” deyə bağırır, onu geri qaytarmaq üçün hələ də gec olmadığına inanırdı.
Xədicəni tapanda başında sancaqlar vardı. Bir-birinə keçirilmiş, başına batırılmış qanlı sancaqlar. Ətrafda hər şey bir-birinə qarışmış, kağızlar, bayraqlar yerə səpələnmiş, təpiklənmiş, cırılmış, üstlərinə tüpürülmüş, qana və torpağa bulaşmışdılar.
Xədicəni aparanda arxasıyca heç kəs baxmırdı. Bircə Əlinin anası dünyanın yeni dəlisinin halına yüngülvari acıyır, əsas öz ölüsünü ağlayırdı.

Dünyanın yeni dəlisini aparırdılar. Əlində bir topa sancaq vardı. Bir-birinə keçirilmiş, başından qoparılmış qanlı sancaqlar. O sancaqlar ki, onlarla azadlıq tikmək istəmişdi, yeni həyat, yeni yaşam, ədalət tikmək istəmişdi...

O an Qara ilə Xədicənin zamana, adətlərə, ehkamlaşmış yalançı həqiqətlərə zidd olaraq dünyaya gətirdikləri varisləri, qızları Parisdə, Ziba xalanın qollarında yatmışdı. Ziba xala səbirsizlə hər şeyin bitəcəyi, Qara ilə Xədicənin qızlarının yanına gələcəyi günü gözləyirdi. Qadın dünyanın o başından xəbərsiz idi. Bu arada iki Sovet jurnalisti-ər-arvad övladsız hələ də ailəyə çevirə bilmədikləri münasibətlərini müzakirə edə-edə, həmişəki mübahisələrinə ara vermədən yol çantalarını hazırlayırdılar. Ekoloji konfransda iştirak etmək üçün Parisə ezamiyyətə gedirdilər. Bu elə zaman idi ki, güclərin qarşı tərəflə hesablaşdığı məqamlar, çəkindiyi nöqtələr hələ də var idi. Amerika tez-tez qlobal ekoloji problemlər bəhanəsi ilə Sovetlə görüşür, özünü onunla müttəfiq göstərirdi. Halbuki onda artıq Varşava planı imzalanmışdı.

Jurnalistlər Bakıya dönəndə göydəndüşmə körpənin köməkliyi ilə evliliklərini bir neçə il uzada biləcəkdilər.

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

Əli hava limanının ticarət mərkəzində Endfildə yadigar olaraq hədiyyə axtarırdı. Nara İranı daha öncə tərk etmişdi. Birdən-birə Endfilddən ala bildiyi epizodik roldan imtina etmişdi. Demişdi ki, daha nə İrana, nə də Bakıya geri qayıdacaq, heç öləndə Cavanşirin yanına da uzanmayacaq.

Endfild mənim ona hədiyyə etdiyim birnüsxəli kitabı-Xədicənin kitabını sol əlində tutmuşdu. O kitabı mən yazmışdım. Qara ilə Xədicənin qızı. Qara ilə Xədicənin ölüm xəbərini eşidəndən sonra Ziba xalanın jurnalist ailəyə övladlığa verdiyi qız...

İnsanlar tək-tək, iki-iki, dəstə-dəstə fərqli çamadanlarla təyyarə reyslərini gözləyirdilər. Mən həsrətlə onlara baxır, çamadanlara nə sığışdırdıqlarını təsəvvür edir, onlardan biri olmaq istəyirdim. Halbuki çoxdandır başqa dünyaların uzaqdan xoşbəxtlik vəd edən görüntülərinə inanmırdım. Məni dəyişikliklərə sövq edən mənimi bu gerçəkliklə sakitləşdirir, təsəlli edirdim.

Endfildin günortadan bəri davam edən səssizliyinə Əli son qoya bildi. Hədiyyəsini verdi, Endfild təşəkkür etdi. Qonaqpərvərliyinə görə minnətdarlığını bildirdi. Endfild Əlini qucaqladı. Mənə gülümsədi və getdi.

O an şəhər mənə qonaq yanında gizlətdiyi abırlarını rahatca çölə çıxartmış kimi həyasız göründü. Axşam düşdüyündən mağazalara səpələnmiş insanlar ciblərini pulla doldurmuşdular. Cisimlərini ağırlaşdıran fiziki və mənəvi yükün əziyyətindən-pul yükündən həzz alırdılar. Dünən mən də onlardan biri idim. Sabah da olacaqdım. O günsə deyildim. O gün mən fərqli mənimi yaşayırdım. Bu ya həqiqi mən idim, ya da bir başqası, müvəqqəti icarəyə götürmüşdüm. Bilmirdim. Bildiyim tək şey sabah bu günkü mən olmayaqcaqdı. O, harasa gedəcəkdi. Endfild kimi... Onu Endfild aparacaqdı... Yəqin elə özü gətirmişdi...

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

“Bu, kiməsə kağız-qələmlə yazdığım ilk məktubdu. Bəlkə də xatırlayırsız, mən həmişə məktub yazmaq istəmişəm. Çəkinmədən, niyə yazdığımı düşünüb tərəddüd etmədən. Nəyi sevib, nəyi semədiyimi göstərmək, özümü tanıtmaq, bu yolla da özümü tanımaq üçün. Mən bəzilərinin sevgilisi, bəzilərinin iş yoldaşı, bəzilərinin yol yoldaşı, bəzilərinin... olmuşam. Halbuki mən hər şeydən çox kiminsə xəyalında yaşatdığı qəhrəman olmaq istəmişəm...”

Endfildin aldığım məktubda çox şey yazılmışdı... Daha heç vaxt belə məktub yazmayacaqdı.. Bu, mənim aldığım ilk və son məktub olacaqdı...

Mən bəzilərinin sinif yoldaşı, bəzilərinin növbə yoldaşı, bəzilərinin həyat yoldaşı olmuşam. Halbuki bunlardan daha çox kiminsə xəyalında yaşatdığı qadın olmaq istəmişəm. Uzaqdan-uzağa sevilmək, bu sevgidən ilhamlanıb hər şeyə sevinmək istəmişəm. Həmişə məktub almaq istəmişəm. Kağız-qələmlə yazılmış. Ancaq mənə ünvanlanmış.

İndi mənim belə bir məktubum var. Bu məktub yalnız mənə ünvanlanıb. O yalnız mənə yazılmağa layiq görülüb. Uzun müddət bu həqiqətə sevinə bilmədim. Məktub Endfildin bu dünyadakı son günündə yazılmışdı. Həmən gün Xədicənin hekayətinə həsr etdiyi ssenarisini bitirmiş, mənə ünvanladığı məktubu otuz altıncı səhifəyə qoymuş, imza yerinə “End. 2008. İrag” yazmışdı. Əsirlikdə öldürüləndə onun otuz altı yaşı var idi. Hədiyyəsini mənə əsirlikdən xilas ola bilmiş dostu gətirmişdi. Məktub belə başlamışdı:

Əziz Zemi!

Sahilə 2007-2009