Cübran X?lil Cübran
Yüklə 3,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
15 («yubanmaq – qorxaqlıq, keçmişə boylanmaq isə – cəhalətdir») («Keçmişin şəhəri»). Cübranın yaradıcılığının inkişafını izləməklə biz, bədii yetkinlik mərhələsinə qədəm qoyduqca onun yaradıcı metodu- nun əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qaldığını göstərmək istə- yirik. Bunun üçün onun ingilis «göl məktəbi» və Amerika transsendentalistləri ilə əlaqələrini aydınlaşdırmaq, onun dün- yagörüşünü və bədii dilinin təkamülünü, əsərlərində romantik qəhrəman surətinin uğradığı dəyişiklikləri izləmək zəruridir. Cübran bədii irsinin araşdırılması zamanı məhz yazıçının yaradıcılıq metodunun inkişafını göstərmək üçün daha səciyyə- vi olan əsərlərin təhlilinə xüsusi diqqət verilməsini məqsədəuy- ğun hesab edirik. Sentimentalizm və romantizm cizgiləri Cübranın yaradı- cılığında kifayət qədər uzun müddət sanki yanaşı mövcud ol- muşdur. Onun «Göz yaşı və təbəssüm» məcmuəsinə daxil ol- muş əsərləri, 1903-1908-ci illərdə yazılmış «Çəmənlər gəlinlə- ri» və «Üsyankar ruhlar» məcmuələri, xüsusilə də, «Qırılmış qanadlar» povesti erkən romantizmin hissiyyatlılıq və öyüd-nə- sihətçiliyə meyl kimi ərəb ədəbiyyatında xas olan cizgilərin öz əksini tapdığı ayrıca bir milli variantının mövcudluğunu təsdiq edir. Bir sıra hekayələrdə (məsələn, «Banlı Marta», «Hanili Varda») və «Qırılmış qanadlar» povestində sentimentalizm ciz- giləri üstünlük təşkil edir. Səciyyəvi haldır ki, bütün bu əsərlərdə yazıçı Şərq qadı- nının azadlığı mövzusuna müraciət edir və onu sosial-ictimai səpkidə deyil, yalnız ailə münasibətləri planında qadınların his- slərinin və hüquqlarının müdafiəsi baxımından şərh edir. 16 Qadın mövzusu Cübranı xüsusilə maraqlandırırdı. Suriya yazıçısı Məryəm Ziyadəyə (Meyy) (1895-1941) məktublarının birində Cübran yazır: «Əgər mənim bu gün nə isə bir əhəmiy- yətim varsa, buna görə mən qadına borcluyam. Qadın mənim gözlərimin və qəlbimin qapılarını açmışdır. Əgər qadın-ana, qadın-bacı, qadın-dost olmasaydı, mən elə bundan sonra da şi- rin-şirin yatıb xoruldayan və yalnız bununla ətrafdakıların sa- kitliyini pozanların arasında qalardım». Hekayənin üslubu onun sentimentalizmlə bilavasitə bağlı olduğunu bildirir. Martanın həyatı doğma kəndində çox ağır idi: «Anası ona yalnız acı göz yaşları və yetim taleyi miras qoymuşdu… Hər səhər o, ayaqyalın, cındır paltarda, inəkləri dərənin kənarındakı çəmənliyə otarmağa aparırdı. Burda o, ağacların kölgəsində oturaraq torağaylarla birgə oxuyur, çayla birgə ağlayır, doyunca yeməyi olan inəyə paxıllıq edir, gülləri və uçuşan kəpənəkləri seyr edir». Bu yerdə sentimentalizmin sanki bütün xüsusiyyətləri cəmlənmişdir. «Hissi» kolliziyalar kütləsinə bütün hekayə boyu rast gəlinir: tərk edilmiş insanın dözülməz iztirabları, ağır xəstəlik, ehtiraslı ölüm intizarı və s. ölən qadının son yalvarışları belədir: «Ey, bu cinəyətkar dünya arxasında gizlənən gözəgörünməz ədalət! Sən… sən mənim qəlbimin fəryadını, ürəyimin harayını eşidirsən». Bu, əlbəttə ki, əxlaqsızlıq etməyə məcbur olmuş savadsız kəndli qadının nitqi kimi qəbul edilmir, bu sözlərdə alçaldılmış qadına qarşı senti- mental mərhəmət hissi ilə dolu olan müəllifin özünün səsi eşidilir. Sentimental notlar «Hanili Varda» hekayəsində də müşa- hidə olunur. Hekayənin süjeti diqqətəlayiqdir: öz adlı-sanlı və varlı ərini sevmədiyini başa düşən gənc qadın onu tərk edərək 17 yoxsul, lakin sevdiyi gəncin yanına gedir. Cəmiyyətin ittiham- larından qorxmayaraq, o, ərəb qadını üçün görünməmiş bir addım atır. Cübranın hekayəsində Şərqdə tamamilə adi bir hal olan qızların sevmədən ərə verilməsindən söhbət açılır. Varda heka- yəçiyə valideyinlərin iradəsi ilə ailə quran qadınlar haqqında bir neçə kədərli əhvalat danışır. Bu konkret misallarla əsərin qəhrəmanı sanki ətrafdakılara ədəbsiz və biabırçı görünən öz cəsarətli əməllərinin təbiiliyini göstərir. Sentimentalizm cizgiləri yalnız Varda və ya onun əri Rəşid bəyin öz hiss və məhrəmanə yaşantılar aləmini aşkara çıxaran uzun monoloqlarının məzmununda deyil, həm də təhkiyəçinin özünün müəllif nitqində də görünür. Tərk edilmiş ərin kədərli şikayətini eşidən təhkiyəçi öz əhvalını belə ifadə edir: «Mən ayağa qalxdım, göz yaşları yanaqlarımdan axıb gedir, kədər qəlbimi parçalayırdı. Mən dostumun yaralı qəlbinə təsəlli ola biləcək söz tapmadan dinməz-söyləməz onunla vidalaşdım, məndə alovu onun tutqun qəlbini işıqlandıra bilən müdriklik yox idi». Hekayədə təmtəraqlı obrazlar, ifadə və deyimlər çoxdur. Bütövlükdə bu hekayələr hələ bədii baxımdan zəifdirlər, onlarda müəllifin lirik ricətləri azlıq təşkil edir, Marta və Varda obrazları ümumi şəkildə verilmişdir, bu obrazların ifadə etməli olduqları ideyanın təsdiqini tələb etdiyi qədər açılmışlar. Cübran sentimentalizmi ən dolğun şəkildə «Qırılmış qanadlar» povestində – sevmədiyi adama ərə verilən qadının faciəli həyat hekayəsində ifadə olunmuşdur. «Qırılmış qanadlar» povesti müəyyən dərəcədə müəllifin şəxsi həyatı ilə bağlıdır. Bəzi bioqrafların şahidliyinə görə, 18 Cübranın özü də gəncliyində başqasına ərə verilmiş sevgilisi- nin ölümü ilə nəticələnən faciəvi məhəbbət yaşamışdır. «Qırıl- mış qanadlar» – müəllifin dilindən nəql edilən tipik melodra- mik əhvalatdır. Povestin ideya məqsədi qəhrəmanların daxili aləmlərinin, onların ülvi hiss və yaşantılarının açılması ilə məhdudlaşmışdır. Povestin məzmunu belədir: təhkiyəçi, o həm də əsərdə iş- tirakçı surətdir, öz mərhum atasının dostuna baş çəkir. Orada o, ev sahibinin qızı Səlma ilə qarşılaşır. Gənclər bir-birlərini ilk baxışdan sevirlər, lakin bu məhəbbət çox qısaömürlü olur və fəlakətlə bitir – Səlma, yüksək mövqe tuduğuna görə, atasının rədd cavabı verə bilmədiyi arxiyepiskopun qohumuna nişanlan- mışdır. Povest faciə ilə sona çatır. Öz qızını bədbəxt etdiyini başa düşən ata bu dərdə dözməyərək vəfat edir. Doğum zamanı Səlma və onun yeni doğulmuş körpəsi ölür. Povest lirik proloq və hər biri fabulanın inkişaf mərhələsinə uyğun sərlövhəyə malik on kiçik fəsildən ibarətdir. Bu, müəllifin povestdə hadisələrin inkişaf xəttini ayırması cəhdini göstərir. Hadisələrin özü – tanışlıq, görüş, toy, ayrılıq və s. süjetin gedişini təmin edir. Sanki bir çox hadisələr baş verir, lakin əslində onlar yalnız müəllifə onun hiss və yaşantılar aləmini aşkara çıxaran fasiləsiz lirik monoloq başlamağa və davam etdirməyə imkan verən çıxış nöqtələri, müəyyən şərti işarələrdir. Özlüyündə müfəssəl inkişafa malik olan hadisə isə əsərdə yoxdur. Fəsillərin adları təhkiyədəki hadisələrin inkişafı üçün deyil, yalnız müəllifin və qəhrəmanların əhatəli mühaki- mələr üçün səbəb rolunu oynayır. Əvvəlcə, müəllifin Səlma ilə ilk görüşü yalnız xatırlanır, amma dərhal bunun ardınca gözəl- lik və onun mahiyyəti, məhəbbət, Səlmanın daxili aləmi, onun Yüklə 3,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|