Cübran X?lil Cübran
Yüklə 3,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- M Ü N D Ə R İ C A T Ön söz
- “GÖZ YAŞI VƏ TƏBƏSSÜM” kitabından ....................... 109 Giriş
- Görüntülər
- KAFİR XƏLİL
- Müqəddəs şəhər
- Sevincim doğulanda
- Köləlik
- Məntiqin fəlsəfəsi
- Balla qarışdırılmış zəhər
- ƏRƏB DİLİNİN GƏLƏCƏYİ
- SEÇİLMİŞ KƏLAMLAR
332 Cübranın ənənəvi Şərq fəlsəfi fikrini Qərb oxucusuna daha yaxşı çatdıra bilmək üçün epik və lirik ifadə formalarının vəhdətindən çıxış etdiyinin şahidi oluruq. Məsələn, Şərq düşüncəsində dərin kök atmış belə bir ifa- dəni yada salaq: “Allah insanın qəlbindədir”. Bu obrazlı deyili- şə düzəliş vermək heç kimin ağlına da gəlmir. Cübran isə Pey- ğəmbərin adı ilə yazır: “Əgər sevirsinizsə deməyin ki, “Allah mənim qəlbimdədir”; daha düzgün olar ki, deyəsiniz: “Mən Al- lahın qəlbindəyəm”. Yəni burada söhbət insanın Allahı ehtiva etməsindən deyil, onun Allah tərəfindən ehtiva olunmasından gedir. Sufizmdə geniş yayılmış “haqqa çatmaq”, “haqq məndə- dir” fikri düzgün təfsir olunmadıqda insanın ən ali məqam kimi başa düşülməsinə gətirir. Halbuki, insan Allah məqamına çata bilməz, sadəcə Onda itə bilər. Məqsəd – özünü itirərkən haqqı tapmaqdır. Cübran bu ideyanı ən ümumi şəkildə ifadə etməklə yanaşı, onu əyani obrazlarla da konkretləşdirir: “Ərimək və gecəyə öz nəğməsini oxuyan çay kimi axıb getmək!”. Ənənəvi Şərq fəlsəfəsində, o cümlədən daosizmdə və su- fizmdə, dərin kök atmış “könül rahatlığı” ideyası da Cübran tə- rəfindən bir növ təftiş edilir və ona daha realistik mövqedən ya- naşılır. Mütləq rahatlıq və ya mütləq tarazlıq mümkün deyil. Onların öz daxili strukturu var və ancaq dinamik tarazlıqdan danışmaq mümkündür. Sadəcə heç nə istəməmək, heç nə duy- mamaq mümkün deyil. Amma bütün duyğular əksiliklərə bö- lünə və bir-birini kompensasiya edə bilər. Biz əks duyğulardan birini yaşayırıqsa onun qarşılığını heç olmazsa rasional idrak səviyyəsində nəzərə almaqla tarazlıq yarada bilərik. Sevinc eyforiyasından və kədər yükündən ancaq bununla xilas olmaq 333 mümkündür. “Bəziləri deyəcək: – sevinc kədərdən artıqdır; digərlərimiz isə – yox, kədər daha böyükdür, deyəcək. Lakin onları ayırmaq olmaz, onlar birlikdə gəlir”. Cübran insan qəlbini bir tərəfinə kədər, o biri tərəfinə sevinc doldurulmuş tərəzi ilə müqaisə edir və göstərir ki, onlar ancaq bərabər olarkən tarazlıq yaranır. Bu ideya obrazlı ifadələrlə daha konkret surətdə açılır: “İçinə şərab süzdüyünüz piyalə həmin o piyalə deyilmi ki, əvvəlcə dulusçu sobasında bişirilib”. Yaxud: “Məgər ruhunuzu oxşayan bu ud həmin o ağac deyilmi ki, əvvəlcə bıçaqla oyulub?” Sonra ümumiləşdirmə aparır: “Sevinəndə ürəyinizin dərinliyinə boylanın və onda görərsiniz ki, sizə indi sevinc gətirən şey əvvəl sizi kədərləndirirdi”. Beləliklə, Cübran məlum Şərq hikmətini strukturlaşdırır və ənənəvi qəlb rahatlığını dinamik tarazlıq kimi təqdim et- məklə reallığın əslində bundan kənaraçıxmalar şəklində möv- cud olduğunu vurğulayır. Reallıq lal bir göl deyil. Reallıq sakit və möhtəşəm dənizin hər an dalğalana biləcək təzahürləridir. Yəni sükut, sakitlik içərisində fırtınalar şəklindədir. Cübran Qərb gerçəkliyinə, rasional idrakın və əməli fəa- liyyətin nasiranə görkəminə bir lirizm, şeiriyyət gətirir. Ənənə- vi Şərq ancaq formaca deyil, məzmunca da Şərqdir. Yəni o, əməldən yox, ruhdan bəhs edir. Yerləri deyil, göyləri vəsf edir. Lakin əməli fəaliyyətin, rasional biliyin və hətta texnologiyala- rın da öz ruhu və şeiriyyəti ola bilərmiş! Bu kontekstdə Cübra- nın peyğəmbərin dili ilə zəhmət haqqında dediklərini misal gə- tirmək yerinə düşər. Cübran sadəcə torpaqdan deyil, «torpağın qəlbindən» danışır, sadəcə fiziki əməkdən deyil, sevgi ilə yoğrulmuş əməkdən danışır. «Lakin mən sizə deyirəm ki, siz işləyəndə torpağın ən ali istəyini həyata keçirmiş olursunuz». 334 Daha sonra, Cübran yazır: «Zəhmət dolayısı ilə sevmək – həya- tın ən gizli sirlərinə varmaq deməkdir». Torpağa canlı kimi ba- xanda, onun nəfəsini, pıçıltısını duyanda, zəhmətə sevgi qatan- da bəzən möcüzə də baş verir. Daha doğrusu, möcüzə ancaq sevgidən yarana bilər. Lakin Şərq poeziyasında vəsf olunan mücərrəd sevgidən fərqli olaraq, burada söhbət məqsədyönlü əməli fəaliyyətdən – zəhmətdən gedir. «Alın yazısını da məhz alın təri ilə yumaq mümkündür». Cübran yaradıcılığında məhəbbət mövzusu mərkəzi yer tutur. Bir Şərq şairi və mütəfəkkiri üçün tamamilə təbiidir. La- kin onun Şərq və Qərbin vəhdətində dayanan bir mütəfəkkir ol- ması onun məhəbbət ideyasına gətirdiyi yeni çalarlarda görü- nür. Çörəyə dad verən də sadəcə fiziki əmək yox, ona qatılan sevgidir. Sevgisiz bişən çörəyin dadı olmaz. Və burada cismani dünyanın ruhani mahiyyəti yad edilir. Cübran insanları «yarat- dıqları hər bir əşyanı öz ruhları ilə canlandırmağa» çağırır. Biz bədii ədəbiyyatda mövhumatın və xurafatın tənqidinə ən çox islam kontekstində rast gəlirik. Cübranın yaradıcılığı belə bir cəhətdən də əlamətdardır ki, o özü bir xristian olmaqla yanaşı, Şərq mühitini, o dövrün ictimai gerçəkliyindəki eybə- cərlikləri qələmə alır. Və məlum olur ki, dini mənsubiyyətdən asılı olmadan Şərq elə Şərqdir. Mövhumat və dini fanatizm də əslində dinin özü ilə deyil, bütövlükdə Şərqin, Şərq düşüncə tərzinin tənəzzülü və cırlaşması ilə bağlıdır. «Qırılmış qanad- lar» əsərində süjet sanki XIX əsrin – sonu XX əsrin əv- vəllərində Azərbaycan yazıçılarının yaradıcılığında tez-tez qə- ləmə alınan bir mövzunun eynidir. Professor Aida İman- quliyevanın qısa şəkildə nəql etdiyi məzmun belə səslənir: «Səlma varlı və nüfuzlu atanın yeganə qızıdır. O, başqa adamı 335 sevməsinə baxmayaraq, öz iradəsi əleyhinə arxiyepiskopun qardaşı oğlu Mənsur bəyə ərə verilir. Səlma ilə evlənmək istə- yən Mənsur bəyi qızın gözəlliyi və nəcabəti deyil, atanın ona verəcəyi zəngin cehiz maraqlandırır…» 1 Epizod bizə çox tanış- dır. Sadəcə olaraq iştirakçılar molla əvəzinə arxiyepiskop, avam müsəlman əvəzinə isə fanatik xristian olan Faris Kərami- dir. Aida İmanquliyevanın yazdığı kimi, «Mənsur bəyin amansızlığına, tamahkarlığına, bütün eybəcərliklərinə yaxşı bələd olan Faris Kərami yeganə qızının ona ərə getməsinin əleyhdarı olsa da, arxiyepiskopun təklifinə etiraz etməyə, ona rədd cavabı verməyə heç cür cürət edə bilmir». 2 F.Kəraminin dini avtoritet qarşısında öz sevimli qızını belə qurban verməyə razılaşması əslində xristian fanatizminin bariz ifadəsidir. (Bu yerdə Mirzə Cəlilin «Ölülər»ini xatırlamamaq mümkün deyil). Deməli, fanatizm bu və ya digər dinin təbiətindən yox, düşüncə və seçim azadlığının yetərli olmamasından irəli gəlir. Cübran yaradıcılığı sadəcə müdrik sözlər, hikmətli hekayətlər, lirik deyimlər olmayıb, həm də ciddi sosial məzmun daşıyır. «İctimai ədalətsizliyə qarşı mübarizə Cübran yaradıcılığının ən səciyyəvi cəhətlərindən biri idi… O, ən ədalətli insan cəmiyyəti, zülmün və zalımların, köləliyin və əsarətin, müstəmləkəçiliyin və müstəmləkəçilərin olmadığı möhkəm, güclü, azad ərəb ölkəsi görmək istəyir». 3 Lakin təəssüf ki, Cübran da, digər böyük Şərq mütəfəkkirləri kimi, arzudan, utopiyadan o tərəfə gedə bilmir. Onun azad Ərəbistan ideyası da Qərb rasionalizmindən daha çox, Şərq müdrikliyi ilə 1 A..İmanгуliyеva. Жцбran Хəlil Жцбran. Бakı, Еlm, 2002, s. 51. 2 Yеnə orada, s. 55. 3 Yеnə orada, s. 58. 336 tərənnüm olunur. Bununla belə Cübranın şərhində lirizm və rasionallıq sıx surətdə vəhdətdədir. «Həqiqət və güc», «Peyğəmbər və iblis» mövzusu bu bö- yük mütəfəkkirlər üçün bir növ ümumi mövzu olmuşdur. Aida İmanquliyevanın Cübranın «Şeytan» hekayəsinə işarə ilə yazdığı kimi, «iki mütləq başlanğıcın – xeyir və şərin əbədi bir- gə mövcudluğu və mübarizəsinin labüdlüyü» 1 demək olar ki, bu şəxsiyyətlərin hamısı üçün əsas yaradıcılıq problemi idi. Cübranda da, Caviddə də «İblis» («Şeytan») əslində dövrün naqis cəhətlərinin ümumiləşmiş obrazı idi. Hər ikisinin yaratdı- ğı «peyğəmbər» obrazı isə haqqın, ədalətin ifadəsinə xidmət edirdi. Cavid konkret tarixi gerçəkliyi daha çox saxlamış və ümumbəşəri problemləri tarix kontekstində şərh etmiş, Cübran isə tarixi və coğrafi konkretlikdən, habelə hətta milli və dini müəyyənlikdən azad, ümumiləşmiş peyğəmbər obrazı yaratmışdır. Cübranda bu obraz əslində şəxsiyyətdən daha çox ideyadır, müəyyən bir idealdır. Burada böyük dini idealların XIX əsr konkretliyində həm Şərqi, həm də Qərbi ehtiva etmək əzmi ifadə olunur, ümumiyyətlə insan idealının panoramını yaratmaq təşəbbüsü göstərilir. Maraqlı burasıdır ki, həm şair, həm də filosof olmalarına baxmayaraq, daha çox şair kimi tanınan Cavid və Cübrandan fərqli olaraq məhz filosof və siyasi xadim kimi tanınan Məhəmməd İqbal yaradıcılığında da eyni problemlər və hətta eyni süjetlər nəzərə çarpır. M.İqbalın fəlsəfi görüşlərini təhlil edən alman tədqiqatçısı Annemari Şimmel peyğəmbər mövzusunun şərhi ilə bağlı onu İ.Qöte ilə müqayisə edərək ya- 1 A.İmanгуliyеva. Yеni ərəб ədəбiyyatı korifеyləri. Б., «Еlm», 2003, səщ. 116. 337 zır: «İqbalın Qöte ilə olan münasibəti daha genişdir – ümumi fikir bənzərliklərinə xüsusi əhəmiyyət verməsək belə, Qötenin «Məhəmmədin tərənnümü» adlı məşhur bir şerini oxuyarkən istər-istəməz M.İqbalın «Cavidnamə»də Zinderud (yaşayan ir- mak) ismi ilə ifadə etdiyi təsəvvürlər yada düşür. Həqiqi mömin peyğəmbərdə ən yüksək mərtəbədə mövcud olan bu irmak sifətini özündə görməlidir». 1 Peyğəmbər və İblis mövzusunun, haqqa, düz yola çağıran və düz yoldan azdıran qüvvələrin ümumiləşmiş obrazlarının neçə əsr keçdikdən sonra, onların yenidən gündəmə gəlməsi tə- sadüfi deyil. Xeyir və Şər, İşıq və Qaranlıq, Əql və Nəfs, Zəka və Ehtiras əsrlər boyu ancaq qarşı-qarşıya duran, mübarizə apa- ran tərəflər kimi təqdim və təsvir edilmişdi. Vəhdət məqamı hələ çatmamışdı. Bu mübarizə XIX əsrdə də davam edirdi. C. X.Cübran «Peyğəmbər» əsərinin «Zəka və Ehtiras» bölməsində Peyğəmbərin dili ilə deyir: «Sizin qəlbiniz çox vaxt zəka və düşüncənin ehtiras və aludəçiliyə qarşı müharibə apardığı döyüş meydanını xatırladır». 2 Cavidin İblisi də müəyyən mənada inteqrativ xarakter daşıyır. Həyatda Şərin, pisliyin bir zərurət olması və onun san- ki Xeyir, Haqq-Ədalət ideyasını canlandırmağa xidmət etməsi əsas xətlərdən biri kimi çıxış edir. Şər-Xeyir cütlüyündə tərəf- lərdən biri o birisiz mümkündürmü? Yəni Şər olmasa Xeyir ideyası özü mövcud ola bilərdimi? Atəşin yandırıcı-yaxıcı təbi- əti məlum olmasa idi, nurun məsum siqləti üzə çıxa bilərdimi? 1 A.Шimmеl. Юn sюз. – M.İkбal. Жavidnamе. (Чеv. A.Sжщimmеl), Ankara, Kцltцr Бakanlıьı, 1989, səщ. 17. 2 Дж. Х.Джебрaн. Избранное: Пер.: с араб. и англ. – Л.: Худож. литер., 1986, с. 363. 338 Cavid İblisin dili ilə yazır: Atəşsiz, inan, nur olamaz sabitü qaim, Atəş, günəş atəş, bəşəriyyət bütün atəş. Hər bir hərəkət, məbdəi-xilqət bütün atəş... Zərdüştü düşün, fəlsəfəsi, fikri, dəhası Həp atəşə tapdırmaq idi zümreyi-nası 1 . Yandırmasa idi, atəşi daha parlaq nur zənn edərdilər. Cübranın İblisi də özündən razıdır. O da bu fikirdədir ki, İblissiz dünyada İblisin düşmənlərinə də, ədalət carçılarına, çörəyi İblisə qarşı mübarizədən çıxanlara da ehtiyac yoxdur: “Məgər sənə, müdrik din xadiminə, məlum deyilmi ki, məhz iblisin varlığı keşişlərin peyda olmasına səbəb olmuşdur və bu köhnəlmiş ədavət səbəbindəndir ki, qızıl və gümüşlər dindarların cibindən siz vaizlərin və ruhani ustadların cibinə axmaqda davam edir? Məgər sənin kimi bir üləma bilmirmi ki, səbəbin aradan qalxması ilə nəticə də yoxa çıxacaq?” 2 Cübranın İblisi özünü Allah kimi əzəli-əbədi göstərmək üçün onunla bağlı olduğunu iddia edir. İblisin insan təsəvvüründə necə dərin kök saldığını izah etmək üçün belə bir hekayət danışır: «İnsan ilk dəfə günəşi görəndə əllərini uzadaraq söylədi: “Bu göy qübbəsinin arxasında böyük Allah vardır, xeyirin yaradıcısı!” Sonra isə kürəyini işığa çevirdi və yerdəki kölgəsini görüb dedi: “Torpağın dərinliyində qorxulu iblis yaşayır, şər törədicisi”». İşıq varsa, deməli, kölgə də olmalıdır. 1 H.Cavid. Əsərləri 5 cilddə, 3-cü cild, Bakı, “Lider”, 2005, s. 13. 2 Дж. Х.Джебрaн. Избранное: Пер.: с араб. и англ. – Л.: Худож. литер., 1986, с. 339 Lakin İblisin həm kölgə, həm də atəş ola bilməsi onun ikili təbiətini, riyakarlığını da ifadə edir. Bunu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Cübran daha çox İblisin “kölgə” xislətinə, Cavid isə “atəş” xislətinə istinad edir. Caviddə də, Cübranda da İblis çevik, dinamik hərəkətve- rici qüvvə kimi təqdim olunur. O insanı daim fəaliyyətə səslə- yir. “Mənim ürəyimin dayanması ilə bəşərdə hər hansı hərəkət də dayanacaq”. Lakin Cübranın İblisi daha səmimidir. O öz məqsədini gizlətmir: “Mən ölümsüz və əbədi İblisəm. Mən ya- lanın, riyanın, məkrin və alçaqlığın ilhamvericisiyəm və əgər bu xüsusiyyətlər dünyanı tərk edəsi olsa, bəşəriyyət baxımsız bağa bənzəyəcək ki, orda yalnız xeyir kollarının tikanları bi- təcək”. Cavidin İblisi daha iblisanədir. O öz fəna işlərini fəzilət kimi, yıxıcılığı quruculuq kimi təqdim edir. Daha doğrusu, sanki bunların vəhdətini ifadə edirmiş: Əvət, İblis, o böyük sənətkar Həm yapar, həm də yıkar, qüdrəti var. 1 Azərbaycan ədəbi tənqidində İblisin çox vaxt müsbət obraz səviyyəsinə qaldırılması da bu riyakarlığın necə ustalıqla həyata keçirildiyindən xəbər verir. Cübranın İblisi Allahla qarşılaşdırılır, O-na alternativ kimi verilir. Ona görə də İblis daha çox Allaha qulluq edən insanların, yəni keşişlərin, rahiblərin çevrəsindədir – onlarla sıx surətdə bağlıdır. Cavidin İblisi ümumiyyətlə insanla bağlıdır. 1 H.Cavid. Əsərləri 5 cilddə, 3-cü cild, Bakı, “Lider”, 2005, s. 32 340 Sanki insan qəlbində əbədi lövbər salmışdır. Ona görə də bütün şər hadisələr insanın öz ayağına yazılmalı imiş! Siz nə qədər məndən uzaqlaşsanız, Yer deyil, əflakə uçub qaçsanız, Qarşılaşıb birləşəriz daima, Ayrı deyil, çünki biriz daima 1 . Təəssüf ki, Azərbaycan ədəbi tənqidində bir çox müəllif- lər İblisin versiyasına uyaraq Şərin mənbəyini insanın təbiətin- də görmək mövqeyini tuturlar. Əslində isə insan iblisləşdikcə, öz təbiətindən uzaqlaşır. Özünü dərk etdikcə də öz təbiətinə, missiyasına uyğun yaşadıqda isə İblis üçün əlçatmaz olur. İnsanı daim müşaiyət edən, ondan heç cür ayrılmaq istə- məyən təkcə iblis deyil, həm də Müqəddəs ruhdur. Bu ruhun daşıyıcıları isə coğrafi məkan və zaman fərqlərinə baxmayaraq, həmişə bərabərdirlər. Bu yerdə H.Cavidin «Xəyyam» əsərində söylənən bir fikiri yada salmaq istərdik: «Ayrı olsaq da, həqi- qətdə birik». Cavidlər və Cübranlar sağlığında bir-birini tanı- masalar da, yüz illər keçəndən və xırda fərqlər itəndən sonra ideya zirvəsində birləşirlər. 1 H.Cavid. Əsərləri 5 cilddə, 3-cü cild, Bakı, “Lider”, 2005, s. 68 341 M Ü N D Ə R İ C A T Ön söz ....................................................................................... 5 Cübran Xəlil Cübran : həyat və yaradıcılığı (A.İmanquliyeva) ..................................................................... 10 PEYĞƏMBƏR ...................................................................... 55 “GÖZ YAŞI VƏ TƏBƏSSÜM” kitabından ....................... 109 Giriş .................................................................................. 109 Eşq həyatı ......................................................................... 110 Ruh ................................................................................... 113 Görüntülər ....................................................................... 114 Gözəllik ............................................................................ 118 Müdrikliyin ziyarəti ........................................................ 119 Ruhların gizli söhbəti ...................................................... 122 İBLİS .................................................................................... 126 KAFİR XƏLİL .................................................................... 139 «MÜJDƏÇİ» kitabından ...................................................... 191 «DƏLİ. ONUN ŞEİR VƏ HEKAYƏTLƏRİ» kitabindan .............................................................................. 203 Dostum ............................................................................. 204 Uyuq ................................................................................. 205 Tülkü ................................................................................ 206 İki qəfəs ............................................................................ 206 Qəbirqazan ...................................................................... 207 Müqəddəs şəhər ............................................................... 207 Üzlər ................................................................................. 209 Göz .................................................................................... 209 İki alim ............................................................................. 210 Kədərim doğulanda......................................................... 210 342 Sevincim doğulanda ........................................................ 211 «TUFANLAR» kitabindan ................................................... 213 Qəbirqazan ...................................................................... 213 Köləlik .............................................................................. 221 Əsir hökmdar .................................................................. 225 Ey anamın oğulları! ........................................................ 228 Biz və siz ........................................................................... 232 Məntiqin fəlsəfəsi,............................................................ 237 yaxud özünüdərk ............................................................. 237 Tufan ................................................................................ 241 Balla qarışdırılmış zəhər ................................................ 259 İddialı bənövşə ................................................................. 264 Şair.................................................................................... 270 ƏRƏB DİLİNİN GƏLƏCƏYİ ........................................... 274 MİLLƏTLƏR VƏ ONLARIN MAHİYYƏTİ .................. 288 MUSİQİ................................................................................ 293 SEÇİLMİŞ KƏLAMLAR .................................................. 308 Son söz əvəzi: Cübran və Azərbaycan ədəbi-fəlsəfi fikri (S.Xəlilov) ....... 324 Document Outline
Yüklə 3,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|