11
MƏHƏMMƏD ƏMİN RƏSULZADƏ
MƏHƏMMƏD ƏMİN
RƏSULZADƏ
(1884 – 1955)
A
zərbaycanın tanınmış ictimai-si-
yasi xadimi M.Ə.Rəsulzadə
1884-cü ilin yanvarın 31-də Bakı-
nın Novxanı kəndində anadan olub. O, ilk
öncə 2-ci Rus-müsəlman məktəbində,
sonradan isə Bakı Texniki məktəbində təh-
sil alıb.
1903-cü ildə M.Ə.Rəsulzadə ilk siya-
si Müsəlman Gənclik Təşkilatını yaradıb.
1904-cü ildə Müsəlman Sosial-Demok-
rat Təşkilatı olan Hümmətin əsasını qo-
yanlardan biri olub. 1903-1908-ci illərdə
“Şərqi-rus”, “İrşad”, “Təkamül”, “Tərəqqi”
qəzetlərində çoxlu sayda yazıları çap
edilib.
M.Ə.Rəsulzadə 1909-1911-ci illərdə
İranda, 1911-1913-cü illərdə Türkiyədə yaşayıb. O, 1911-ci ildə əsası qoyulan
Müsavat Partiyasının Başqanı və ideoloqu olub.
M.Ə.Rəsulzadə 1918-ci ildə Azərbaycan Milli Şurasının Sədri seçilib.
Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə M.Ə.Rəsulzadə parlamentdə Müsavat və
bitərəfl ərdən ibarət olan ən böyük fraksiyanın lideri kimi fəaliyyət göstərib.
1920-ci ilin aprelin 27-də Azərbaycan Rusiya bolşevikləri tərəfindən işğal
edildikdən sonra o, həbs olunub. Sonradan Rusiyaya, oradan isə xaricə gedib,
mühacirət həyatı yaşayıb.
O, 1955-ci ilin martında Ankarada dünyasını dəyişib.
CÜMHURİYYƏT QURUCULARI
12
AZƏRBAYCAN MİLLİ ŞURASININ SƏDRİ
Məhəmməd Əmin Hacı Ələkbər oğlu Rəsulzadə 1884-cü ilin yanvar ayının
31-də Bakının Novxanı kəndində ruhani ailəsində doğulmuşdur. O, ilk təhsili-
ni Sultan Məcid Qənizadənin müdirlik etdiyi İkinci Rus-Tatar məktəbində almış,
sonra Bakı-Texniki məktəbinə daxil olmuşdur. Burada bir qədər oxuduqdan son-
ra təhsilini yarımçıq qoyub, bütün fəaliyyətini siyasətə yönəltmişdir.
1903-cü ildə M.Ə.Rəsulzadə üzvləri müxtəlif rus litseylərində və digər orta
məktəblərdə oxuyan azərbaycanlı türk tələbələrindən ibarət gizli bir dərnək
yaratmışdır
1
.
M.Ə.Rəsulzadənin o zaman yaratdığı Müsəlman Gənclik Təşkilatının təş-
viqat-təbliğat işində “Hümmət” qəzeti mühüm rol oynamışdır.
Qeyd edək ki, azərbaycanlı fəhlələri geniş dairədə inqilabi mübarizəyə
cəlb etmək məqsədilə 1904-cü ilin sonlarında Bakıda RSDFP-nin Bakı Komitəsi
nəzdində Müsəlman Sosial-Demokrat “Hümmət” qrupu yaradıldı
2
. “Hümmət”in
baniləri arasında M.Ə.Rəsulzadə, N.Nərimanov, M.Əzizbəyov, M.H.Mövsümov,
M.H.Hacınski və başqaları vardı. Müsavat Partiyasının yaradıcılarından olan Ab-
basqulu Kazımzadə, Kərbalayı Mikayılzadə də “Hümmət” təşkilatının keçmiş
üzvlərindən idi.
Bu dövrdə mətbuat da geniş vüsət alır, inkişaf edir, ictimai-siyasi fikrin təşək-
külünə təkan verirdi. Mətbuata maraq həm də milli mənliyin dərk edilməsində
oynadığı mühüm əhəmiyyəti ilə bağlı idi. Elə həmin illərdə M.Ə.Rəsulzadənin
ilk mətbu yazısı 1903-cü ildə Tifl isdə çıxan “Şərqi Rus” qəzetində çap olun-
du. “Bakıdan məktub” başlığı altında nəşr edilən bu məqalədə M.Ə.Rəsulzadə
elmin, təhsilin, məktəbin vacibliyinə toxunaraq yazırdı: “Qafqaz Müsəlman əha-
lisindən ümumi və Bakı əhlindən xüsusi təvəqqe edirəm ki, öz uşaqlarından ba-
laca olan vaxtda elm və tərbiyə kəsb etməkdən başqa bir şey mənzur (məqsəd,
niyyət) tutmasınlar. Məsələn, hər kəsin ki, qüvvəsi çatır uşağını məktəbə qoy-
mağa, məbada-məbada palçıqçı, dükan şagirdi və qeyrəyə razı olsun”
3
.
1909-1913-cü illərdə isə M.Ə.Rəsulzadə İrana, Türkiyəyə gedib orada
geniş fəaliyyət göstərdi.
1913-cü ildə Romanovlar sülaləsinin 300 illiyi ilə bağlı verilən əfvi-ümumi-
dən (bağışlamadan) sonra M.Ə.Rəsulzadə Bakıya qayıtdı.
1
Rəsulzadə M.Ə. Stalinlə ixtilal xatirələri. B.1991, s. 13-14.
2
Azərbaycan Kommunist Partiyasının oçerkləri. B., 1964, s.63.
3
“Şərqi-Rus” qəzeti, 1903, №14.
MƏHƏMMƏD ƏMİN RƏSULZADƏ
13
Bu dövrdə Bakıda Müsavat Partiyası qurulmuş və çar hökuməti əleyhinə cid-
di mübarizə aparılırdı. M.Ə.Rəsulzadə Bakıya qayıtdıqdan sonra “Partiyanın rəh-
bərliyinə keçərək, onun proqramını yeni siyasi şəraitə uyğun şəkildə işləyib ha-
zırladı, partiyanı türk-islam sintezini əsas tutan türkçü bir quruluş halına gətirdi”
4
.
Bu illərdə M.Ə.Rəsulzadə ciddi siyasi iş aparır, o dövrdə hökumət tərəfindən
fəaliyyətinə icazə verilən bəzi xeyriyyə və maarifçilik məqsədi daşıyan cəmiy-
yətlərə təsirini gücləndirirdi. Belə cəmiyyətlər sırasında “Nicat Maarif Cəmiyyəti”,
“Bakı Cəmiyyəti Xeyriyyəsi” və “Nəşri-Maarif Cəmiyyəti” vardı
5
.
Bu dövrdə M.Ə.Rəsulzadənin “Dirilik” jurnalında çap edilmiş mə qa lələri icti-
mai əhəmiyyəti baxımından da diqqəti daha çox cəlb edirdi. Həmin məqalələr-
də milli dirçəlişin yolları ətrafl ı şəkildə araşdırılmış, mövcud siyasi quruluşun im-
kanları çərçivəsində izah edilmişdir.
M.Ə.Rəsulzadə milli-azadlıq ideyasını dünya mədəniyyəti baxımından əsas-
landırırdı. Göstərirdi ki, dünya mədəniyyətinin zənginliyi üçün ayrı-ayrı millətlər
siyasi cəhətdən azad yaşamalı, biri digərinə təzyiq etməməlidir.
M.Ə.Rəsulzadənin sonrakı ictimai-siyasi, publisist fəaliyyətində “İqbal”, “Yeni
İqbal” və “Açıq söz” qəzetinin böyük əhəmiyyəti olmuşdur.
Bu qəzet haqqında M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: “Açıq söz” ilk dəfə olaraq o vaxta
qədər Qafqaziya müsəlmanı və yaxud tatar deyilən xəlqin türk olduğunu sə-
rahət və israrla meydana atmış və bu xüsusda hərb senzoru ilə mübarizə etmək
zərurətində qalmışdı”
6
.
1917-ci ilin 27 fevralında Rusiyada Fevral-Burjua inqilabının baş verməsi
Azərbaycandakı ictimai-siyasi proseslərə ciddi təsir göstərdi.
Fevral inqilabından sonrakı ilk günlərdə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən
təşkilatların mərkəzləşməsinə ehtiyac duyulurdu və bu məqsədlə 1917-ci ilin
martın 29-da Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatlarının Müvəqqəti Komitəsi yaradıl-
dı. Müvəqqəti Komitənin sədri M.H.Hacınski, onun müavini isə M.Ə.Rəsulzadə
seçildi. Müvəqqəti Komitə “bütün şəxsi incikliyi unudub milli-siyasi şüarlar ətra-
fında” birləşməyi və Ümummüsəlman Qurultayı çağırılmasını vacib saydı. Qurul-
tayın açılışı ərəfəsində “Açıq söz” qəzeti yazırdı ki, bu qurultay Qafqaz müsəlman-
larının siyasi və milli mədəni inkişafında mühüm rol oynayacaq.
1917-ci ilin aprelin 15-dən 20-dək Qafqaz müsəlmanlarının qurulta-
yı keçirildi. Qurultayda mövcud şərait təhlil olundu. Ölkənin siyasi vəziyyətinə
4
Oruclu M. Müsavat Partiyasının fəaliyyəti. “Müsavat” jurnalı, B., 1995, №3 (7), s. 65.
5
“Azərbaycan” jurnalı, Ankara, 1955, №12 (36), s.13.
6
Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan Cümhuriyyəti: keyfiyyəti-təşəkkülü və şimdiki vəziyyəti. İstanbul,
1990, s.17.
Dostları ilə paylaş: |