Cumhuriyyet Kitab indd
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- M.Ə.Rəsulzadənin “Azərbaycan Cümhuriyyəti” kitabı. İstanbul, 1923-cü il.
- M.Ə.Rəsulzadənin Polşanın dövlət başçısı marşal Pilsudski ilə yazışmaları.
MƏHƏMMƏD ƏMİN RƏSULZADƏ 25 şəkildə çatdırsa da, bir faydası olmamışdı. “Kommunist” qəzeti isə onu bu fəaliy- yətinə görə kəskin tənqid etmişdi 30 . Bu illər həm də Azərbaycan nefti uğrunda ayrı-ayrı dövlətlərin mübarizəsi dövrü idi. Belə ki, 1922-ci ilin aprel ayının 10-da Cenevrədə keçirilən kon fransda məqsəd Bakı neftinin imtiyazı idi və bu da gizli saxlanılmışdı 31 . Bununla əlaqədar mühacirətdəki Azərbaycan nümayəndələri fəallıq göstərmiş, etiraz notaları vermişdi. Beləliklə, mühacirlər “Azərbaycan dava”sını bu və ya digər şəkildə davam etdirirdi. M.Ə.Rəsulzadənin milli mücadilə tariximizdə ən böyük xidmətlərindən biri azərbaycanlı mühacirləri (o zaman mühacirlər iki qrupa bölünmüşdü: si- yasi və qeyri-siyasi) birləşdirib toplamağı oldu 32 . Parisdə, Tehranda, Almaniya, İtaliya, Fransa, Xorasan, Mazandaran, Qars, Ərzurum kimi şəhərlərdə nümayən- dələrimizin, əski mühacirlərimizin olmasına baxmayaraq İstanbulda bu işi M.Ə.Rəsulzadə öz üzərinə götürmüşdü. O, Milli Mərkəz təşkil edib, müsavatçı olmayan siyasətçiləri də bir təşkilat ha- lında birləşdirdi. Tezliklə bütün Sovetlər Birliyini həyəcana gətirən “Yeni Qafqas- ya” jurnalını nəşr etdi 33 . Az müddət içərisində M.Ə.Rəsulzadənin “Azərbaycan Cümhuriyyəti, keyfiyyəti-təşəkkülü, şimdiki vəziyyəti” əsəri çap olundu. M.Ə.Rəsulzadə Azərbay- M.Ə.Rəsulzadənin “Azərbaycan Cümhuriyyəti” kitabı. İstanbul, 1923-cü il. canla da əlaqəsini kəsmə- mişdi. 1920-ci ildə Azərbay- candakı dostlarına göndər- diyi bir tarixi müraciətdə yazırdı: “Əziz yurddaşlar! Bu məktub sizə kifayət qədər vacib bir məqamda yazılır. Bununla əlaqədar bildirmək istəyirəm ki, ölkə daxilində sizin qarşınızda tarixi vəzifə durur. Bunlar təxminən aşa- ğıdakılardır: 1. İlk növbədə təşkilatın daxili nizam-inti- zamına fikir vermək və bü- 30 “Коммунист” газ., Б., 1920, №105. 31 Mehdizadə M. Beynəlmiləl siyasətdə petrol. B., 1994, s. 15. 32 Məmmədzadə M.B. Milli Azərbaycan hərəkatı. B., 1992, s. 175. 33 Yaqublu N. M.Ə. Rəsulzadənin “Yeni Qafqasya” jurnalı. “Müxalifət” qəzeti, 1996, №38. CÜMHURİYYƏT QURUCULARI 26 tün ölkə üzrə xırda özəklər yaratmaq. 2. Azərbaycanda gedən proseslərlə və təşkilatların vəziyyəti ilə Xarici Büronu müntəzəm şəkildə məlumatlandırmaq. 3. Xalqın milli istiqlaliyyətinə olan ümidinin bir az da itirilməməsi üçün müxtəlif təbəqələr və zümrələr arasında təbliğatı gücləndirmək. 4. Yerli kommunistlər- dən Moskva əleyhinə maksimum dərəcədə istifadə etməyə çalışmaq... Yurddaş- lar, bu qanlı yollarla irəliləyərək, biz azadlıq yolunda şəhid olmuş yoldaşlarımızı bir an belə unutmadan çalışmalıyıq. Hamı bilməlidir ki, azadlığın gələcəyi gün uzaqda deyil. Yoldaşlıq və dostluq salamı ilə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə” 34 . M.Ə.Rəsulzadənin mühacirətdə olarkən Türkiyədəki fəaliyyətini iki dövrə bölmək mümkündür. Birinci dövr 1922-1931-ci illəri əhatə edir. İkinci dövr isə 1948-ci ildən başlayır. Hər iki dövrdə o, böyük çətinliklərlə qarşılaşmışdır. Mü- hacirət həyatının ağır şərtləri daxilində mübarizə aparmaq, maddi imkansızlıq, yurdsuzluq kimi çətinliklər içərisində yaşamaq və nəhayət kənar ölkə daxilində (istər Türkiyə olsun, istərsə də digər Avropa ölkələri) siyasi mücadiləyə uyğun- laşmaq çox ağır idi. M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: “Bulunduğumuz mühacirət şərtləri daxilində Azər - baycan davası naminə birləşmək milli davanı yaşatmış və yaşadan fikir sistem və nümayəndələrinə hörmət etməklə olur. Bunun üçün hər türlü kiçik hesablar- dan və hisslərdən sıyrılaraq fikrə önəm vermək lazımdır” 35 . M.Ə.Rəsulzadənin Polşanın dövlət başçısı marşal Pilsudski ilə yazışmaları. 34 İbrahimli X., Zeynalov R. Müsavat Partiyasının 1920-ci il 27 Aprel istilasından sonra fəaliyyəti tarixindən. “Müsavat” bülleteni, B., 1993, №1(5), s. 16 35 Aküzüm F. Mehemmed Emin Resulzadeye göre çeşidli cehdleri ile Azerbaycan istiqlal mücadi- lesi. Ankara, 1977, s. 14. MƏHƏMMƏD ƏMİN RƏSULZADƏ 27 Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanlı mühacirlər arasında – xüsusən İs- tanbul (M.Ə.Rəsulzadə) və Paris qrupu (C.Hacıbəyli, Ə.Şeyxülislamov) arasın- da da müəyyən narazılıqlar vardı və bu narazılıqlar Azərbaycan probleminin bir mərkəzdən idarə olunmasına maneçilik törədirdi. Bu məqsədlə gərgin- liyi aradan qaldırmaq üçün M.Ə.Rəsulzadə 1928-ci ildə Parisə gedib orada Ə.M.Topçubaşov, C.Hacıbəyli və Ə.Şeyxülislamovla görüşmüş, “Bir mərkəzdən idarə prinsipi” razılığına gəlmişdilər. Təsadüfi deyildi ki, 1934-cü ildə Qafqaz Konfederasiyası aktını Azərbaycan adından M.Ə.Rəsulzadə ilə Ə.M. Topçubaşov birgə imzalamışdı. M.Ə.Rəsulzadə 1934-cü ildə vəfat edən Ə. Topçubaşovun xatirəsinə “Qur- tuluş” jurnalında bu sözləri yazmışdı: “Bir millətin siyasi tarixində mühüm və da- vamlı bir yer tutan adam üçün “öldü” deyərlərsə, inanmayınız – Əlimərdan bəy ölməmişdir!” 36 .
lıq yaratmağa çalışmış, “Milli dövlətin Əlimərdan bəy kimi qiymətli dövlət ada- mımızın əlindən alınıb M.Emin bəyə verilməsinə” etirazlarını bildirmişdilər. M.Ə.Rəsulzadə təəssüfl ə bildirirdi: “Yetər ki, biz – bizə düşmən olmayalım; yetər ki, hürriyyət və istiqlal eşqi ilə yanan biz məfkurəçilər xeyir ilə şəri ayırd edəlim” 37 .
parçalamağa çalışırdı. 1932-ci ilin yanvarın 17-də Azərbaycan Kommunist Parti- yası daxildəki və xaricdəki istiqlalçılarla mübarizəyə imkan verən qərar qəbul et- miş, mühacirləri dağıtmaq üçün bolşeviklərin xaricdəki adamlarına göndərdiyi bir təlimat da aşkarlanmış, Berlində çıxan “Naş vek” qəzetində nəşr olunmuşdu. Həmin təlimatı “İstiqlal” qəzeti də özünün 1932-ci il 5 saylı nüsxəsində çap et- mişdi
38 . Azərbaycan Milli Qurtuluş hərəkatının böyük ideoloqu M.Ə.Rəsulzadə- nin istiqlal tariximizdəki ən böyük xidmətlərdən biri Azərbaycanın azadlığı və müstəqilliyi davasını elmi və sistemli şəkildə aparan mətbuat orqanlarını yarat- ması oldu. M.B.Məmmədzadə yazırdı: “Çünki o, (yəni M.Ə.Rəsulzadə – N.Y.) mətbuatın nə kimi bir qüvvə olduğunu yüksək qiymətləndirirdi... Mətbuat aydınlaşdırma ilə birlikdə fikirləri və beyinləri bir ideal ətrafında birləşdirmək, tərbiyə və sövq etmək qüdrətinə də malikdir” 39 . 36 “Qurtuluş” jurnalı. Berlin, 1934, №2. 37 Resulzade M.E. Şefibeyçilik. İstanbul, 1934, s. 7. 38 “İstiqlal” qəzeti. Berlin, 1932, №5. 39 Məmmədzadə M.B. Milli Azərbaycan hərəkatı. B., 1992, s. 177-178. Yüklə 7,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|