ÀÇЯÐÁÀJ†ÀÍ ÌÈËËÈ ÅËÌËЯÐ ÀÊÀÄÅÌÈJÀÑÛ FÎËÊËÎÐ ÈÍÑÒÈÒÓÒÓ azərbaycan

Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ● XLII -2013

ÀÇЯÐÁÀJ†ÀÍ ÌÈËËÈ ÅËÌËЯÐ ÀÊÀÄÅÌÈJÀÑÛ

FÎËÊËÎÐ ÈÍÑÒÈÒÓÒÓ




AZƏRBAYCAN

ŞİFAHİ XALQ ƏDƏBİYYATINA DAİR TƏDQİQLƏR

42-ci kitab


BAKI – 2013
<sup>Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû

Ôîëêëîð Èíñòèòóòó Åëìè Øóðàñûíûí

ãÿðàðû èëÿ ÷àï îëóíóð.


BAŞ РЕДАКТОРУ: МУХТАР КАЗЫМОЬЛУ (İMANOV)

филолоэийа цзря елмляр доктору


МЯСУЛ РЕДАКТОРУ: SƏBİNƏ İSAYEVA

филолоэийа цзря фялсяфя доктору</sup>
Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр (qırx ikinci китаб), Áàêû, “Елм вя тящсил”, 2013, -206 сящ.
_T 4603000000 _{Ãðèôëè íÿøр}

Í-098-2013

^{© Фолклор Институту, 2013}

Cəlal QASIMOV

F.e.d. professor
HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCANÇILIQ TƏLİMİ
Məsələnin qoyuluşu: Heydər Əliyevin Azərbaycan xalqı qarşısın­da­kı xidmətləri indiyədək müxtəlif aspektlərdə araşdırılıb. Eləcə də Azər­baycançılıq təlimi məsələsinə də dəfələrlə toxunulsa da, bu məqalədə hə­min təlimin müxtəlif müddəaları bir daha nəzərdən keçirilir.

İşin məqsədi: Məqalədə əsas məqsəd Azərbaycançılıq təliminin əsas müddəalarının araşdırılmasıdır.
Azərbaycanın çoxəsirlik tarixində yüzlərlə siyasi lider olsa da, yalnız bir nəfər, ümummilli lider statusu qazana bilmişdir ki, o da anadan olma­sının 90 illiyini təntənəli surətdə qeyd etdiyimiz dünya şöhrətli siyasətçi Heydər Əliyevdir. Milli liderliklə siyasi liderlik keyfiyyətlərinin bir dövlət adamında birləşməsi yalnız Azərbaycanda deyil, bütövlükdə bəşər tari­xin­də az-az rast gəlinən unikal hadisədir.

Bu, onu göstərir ki, Heydər Əliyev yalnız dahi siyasətçi deyildi, o, həm də dövlətçiliyimizin sivil, demokratik və hüquqi müstəvidə müasir ideoloji əsaslarını hazırlayan, ideya-siyasi istiqamətlərini müəyyənləş­dirən və bütün bunları xalqımızın milli maraqlarının təminatına yönəldən fenomenal şəxsiyyət idi.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin siyasi-fəlsəfi baxışlarına nəzər salsaq, görərik ki, bu dahi şəxsiyyət düşünülmüş və sistemli şəkildə həya­ta keçirdiyi siyasət nəticəsində milli maraqların təmin edilməsi naminə azərbaycanlılaşdırmadan milliləşdirməyə, milliləşdirmədən milli ideologi­yaya qədər yol gəlmişdir.

Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev milliləşdirmənin təməlini hələ Sovet İttifaqının mövcudluğu dövründə qoymuşdu. Məlumdur ki, keçən əsrin 20-ci illərindən başlayaraq Azərbaycanda birtərəfli mərkəzləşdirmə siyasəti yeridilir, milli kadrlar sıxışdırılır, yüksək səlahiyyət sahibləri başqa millətlərin nümayəndələrindən təyin olunurdu. Kadrların kənardan gətirilməsi o illərdə kadr çatışmazlığı ilə izah olunsa da, bunun əsas səbə­bi Sovet İmperiyasının azərbaycanlılara olan inamsızlığı ilə bağlı idi. Vax­tı ilə milli öndərimiz Heydər Əliyev göstərirdi ki, bu inamsızlıq yalnız iyirminci illərlə bitmirdi, sonrakı illərdə də davam edirdi.

Azərbaycan xüsusi xidmət orqanlarının azərbaycan­lı­laşdırılmasını böyük uğur hesab edən Heydər Əliyev 1999-cu ildə Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin 80-ci ildönümü münasibəti ilə Milli Opera və Balet Teatrında keçirilən iclasda deyirdi: «Mən hesab edirəm ki, Azərbaycanda təhlü­kə­sizlik təşkilatının milliləşdirilməsi prosesi bu təşkilatın Azərbay­cana vurduğu zərərə baxmayaraq, bizim əldə etdiyimiz ən böyük nailiyyət idi, təşkilat milliləşdikcə onun fəaliyyətinin istiqamətini də Azərbaycanın milli mənafelərinə daha çox uyğun aparmaq mümkün olurdu».

Azərbaycan xüsusi xidmət orqanlarında milliyyətcə azərbaycanlı olan kadrların yerləşdirilməsi prosesi sonrakı illərdə, hətta Heydər Əliyev Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinın Birinci Katibi olan­da da davam etmişdir. Yeri gəlmişkən bu məsələ ilə bağlı bir faktı xüsusilə qeyd etmək istərdim. Belə ki, 1981-82-ci illərdə, eləcə də Moskva­da – Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Siyasi Bürosunda çalışdığı illərdə belə milli öndərimiz milliləşməyə xüsu­si fikir vermişdir. Heydər Əliyev Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən siyasi və işgüzar keyfiyyətlərinə görə seçilən gənclərin Dövlət Təhlükə­sizlik Komitəsinə götürülməsi üçün Azərbaycan xüsusi xidmət orqanla­rının rəhbərliyinə göstəriş verirdi ki, 1981-ci ildə 40 nəfər, 1982-ci ildə isə 30 nəfər azərbaycanlı Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinə işə götürülsün. Eyni zamanda Heydər Əliyev yaşı 23-ə qədər olan, ordu sıralarında xid­mət etmiş 20 nəfər gənci oxumaq üçün SSRİ DTK-nın Dzerjinski adına ali məktəbinə göndərməyi tövsiyyə edirdi.

Göründüyü kimi, ümummilli lider Heydər Əliyev sovet rejiminin qadağa və yasaqlarına baxmayaraq, həmişə və hər yerdə xalqının milli maraq­larının təəssübkeşi və müdafiəçisi kimi çıxış etdi. Xüsusilə vurğula­malıyıq ki, Heydər Əliyev siyasətində milliləşmə, sadəcə, azərbaycanlı­laşdırma deyil. Dahi öndər öz çıxışlarında azərbaycanlılaşdırma ilə milli­ləş­dirmənin sədlərini və sərhədlərini də dəqiq müəyyənləşdirir. Azərbay­canlılaşdırmanın ideya fəlsəfi mündəricəsində statistika, quru rəqəm, kəmiyyət, milliləşmədə isə milli təfəkkür, milli şüur, milli düşüncə, milli əxlaq, müstəqil ana torpaq və nəhayət, AZƏRBAYCANÇILIQ məfkurə­si dayanır.

Qaynağını tarixin çağalıq dövründən – yaddaşdan, mifdən, əsatirdən, folklordan alan və getdikcə ədəbi düşüncədə formalaşaraq günümüzə qə­dər gəlib çıxan Azərbaycançılıq məfkurəsi XIX əsrin ortalarında ədəbi fi­kir cərəyanı kimi formalaşsa da, XX əsrin əvvəllərində sosial-fəlsəfi var­lıq və sistem kimi özünün yeni mərhələsinə qədəm qoydu və ictimai-siya­si həyatda öz təsbitini tapdı. Azərbaycançılıq bir məfkurə, bir mükəmməl milli ideologiya kimi özünün zirvə məqamına Heydər Əliyevdə çatır.

Böyük siyasi xadim Heydər Əliyevin bu kamil konsepsiyasından da aydın görünür ki, milli ideologiyanın başlıca qayəsi etnik azlıqları da öz içinə almaqla xalqda Vətən sevgisi, Vətənçilik ruhu tərbiyə etməkdir. İnsanların siyasi baxışlarından, fikir ayrılığından, təhsil səviyyələrindən asılı olmayaraq hamı bir sağlam ideya ətrafında birləşməlidir ki, bunun da adı Azərbaycançılıqdır. Azərbaycançılıq bir qövmün, bir sinfin, bir parti­yanın, hətta bir millətin ideologiyası deyil, o, Azərbaycanda yaşayan bü­tün millətlərin sivil ideya modelidir. Heydər Əliyev ilk dəfə Dünya azərbaycanlılarının I Qurultayında (10 noyabr 2001-ci il) azərbaycançılığı dünya azərbaycanlılarının milli dövlət ideologiyası kimi təsdiq etdi və onun tərifini verdi: «Müstəqil Azərbaycan dövlətinin əsas ideyası Azər­bay­cançılıqdır. Azərbaycançılıq öz milli mənsubiyyətini, milli-mənəvi dəyərlərini qoruyub saxlamaq, eyni zamanda onların ümumbəşəri dəyərlərlə sintezindən, inteqrasiyasından bəhrələnmək və hər bir insanın inkişafının təmin olunması deməkdir!

Hər bir azərbaycanlı öz milli mənsubiyyətinə görə qürur hissi keçirməlidir və biz azərbaycançılığı – Azərbaycan dilini, mədəniyyə­tini, milli-mənəvi dəyərlərini, adət-ənənələrini yaşatmalıyıq».

Göründüyü kimi, ümummilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycan­çılıq təlimində Ana dili prioritetlik təşkil edir. Azərbaycançılıq məfku­rəsinin əsas ideya-fəlsəfi komponentləri özünüdərk və özünütəsdiqdir. Özü­nü­dərk etnogenezislə, adət-ənənələrlə, tarixlə, özünütəsdiq isə müasir­ləşmə, sivilizasiya və dünyəviliklə bağlıdır. Fikrimizcə, özünüdərkin də, özünütəsdiqin də mərkəzində xalqın ünsiyyət vasitəsi olan DİL dayanır.

Heydər Əliyev qeyd edirdi ki, bizi keçmişlə, bu günlə və gələcəklə birləşdirən varlığın adı Azərbaycan dilidir. Siyasi vəziyyətə uyğun olaraq vahid coğrafi məkan dəyişə bilir, lakin dil dəyişməzliyini qoruyub saxlayır, gec adaptasiya olunur. Başqa sözlə, ən sonda milli mentalitet və dil ölür.

1930-cu illərdə dövlət mükafatını – «Rusca Azərbaycanca lüğət»ə verirdilər. Heydər Əliyevin səyi nəticəsində artıq 1970-ci illərdə «Azər­bay­can dili» dərsliyi dövlət mükafatı alırdı. İlk baxışda heç nə deməyən bu mükafatların arxasında böyük siyasət dayanırdı. Daha doğrusu, 1930-cu illərdə rus dilinin təbliğinə, 1970-ci illərdə isə doğma dilimizin inkişafına görə mükafat verilirdi. Azərbaycan dilinin inkişafı Azərbaycan xalqının sovet postməkanında özünütəsdiqi idi. Maraqlıdır ki, Azərbaycan dilinin dövlət dili olması məsələsi Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında hazırlanan və 1978-ci ildə qəbul edilən Azərbaycan SSR Konstitusiya­sında da öz təsbitini tapmışdır. Heydər Əliyev göstərir ki, o illərdə Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi Konstitusiyaya salınması o qədər də asan məsələ deyildi. Həqiqətəndə, vahid sovet ideologiyasının hegemon olduğu dövrdə və «bir kommunist digərindən müstəqil ola bilməz» (İ.V.Stalin) prinspi ilə idarə olunan cəmiyyətdə belə bir mühüm işin görülməsi rəhbərdən böyük səy və cəsarət tələb edirdi. Bu mənada Heydər Əliyevin sovetlər dönəmində Ana dili uğrunda mübarizəsi, elə həm də Ana Vətən uğrunda mübarizəsi idi.

Müstəqillik illərində mənəvi-əxlaqi dəyərlərə qayıdış, Azərbaycanda iki yerdə (Naxçıvanda və Mingəçevirdə) Ana dilinə ucaldılan abidə, latın qrafikasına keçid, Dədə Qorqud, Manas və Füzuli yubileyləri, diasporun yaradılması, Azərbaycanlıların dünya forumu ilə bağlı qərar və fərman­lar… milli-ideoloji prosesi, Vətənçilik düşüncəsini, ana dili şürunu xeyli yüksəltdi.

Fikrimizcə, bunlara yalnız dilin inkişafı və ya şəxsiyyətlərin müda­fiəsi kimi baxmaq olmaz. Bütün bu hərəkətləri ilə Heydər Əliyev dili­mizin, dinimizin, ziyalılarımızın, ən başlıcası isə milli şüurun təhlükəsiz­liyini, milli ruhun ölməzliyini təmin edirdi.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycançılıq təlimində milli-mənəvi və islami dəyərlərin öz yeri vardır. Müasir dünyəvilik konsep­siyası insanla Tanrı arasındakı ünsiyyəti, Allahın varlığını və vahidliyini təsdiq edir. Dində bəşəriyyətin inkar etdiyi fanatizim və xura­fatdır. Deməli, Tanrı dərgahının mövcudluğu və dərki dini tiryəklə eyni­ləş­dirən marksistlərdən başqa tarixin bütün çağlarında hamını düşün­dürüb. Tanrı ilə insanlar arasındakı ən böyük uçurumu və səddi də bolşe­vizm yaradıb. V.İ.Lenin M.Qorkiyə ünvanladığı məktubda yazırdı: «Allah ideyasını indi Avropada da, Rusiyada da hər cür, hətta ən incə, ən xoşniyyət şəklində müdafiə etmək və ya ona bəraət qazandırmaq irticaya bəraət qazandırmaq deməkdir» (5, 136).

Heydər Əliyev göstərirdi ki, «Biz XX əsrdə cürbcür mərhələlərdən keçdik, ayrı-ayrı ideologiyaların təsiri altında qaldıq. Ona görə də lazımdır ki, ümumiyyətlə düşünən beyinlərimiz, alimlərimiz və o cümlədən təhsil sahəsində çalışan müəllim ordusu milli ideologiya­mızın formalaşması üçün öz fəaliyyətini göstərsin».

Ümummilli lider Heydər Əliyevin dediyi kimi, Azərbaycanın milli-mənəvi dəyərləri heç də həmişə və hər yerdə dayanacqsız və fasiləsiz inkişaf etməyib. O tarixin müxtəlif çağlarında müxtəlif maneələrlə üz-üzə dayanıb. Məsələn, XX əsrdə sovet ideologiyası bütün güc və vasitələrdən istifadə edərək dini dəyərlərin ləğvinə çalışıb, lakin buna nail ola bilməyib.

Qeyd etmək lazımdır ki, sovetləşmənin ilk ilindən etibarən milliliyin ittihamı prosesi gedirdi. İttiham hədəfinə çevrilənlər arasında, klassik sənət nümunələri, o cümlədən musiqi alətləri də var idi. «Oxuma, tar, oxuma, tar, Səni sevmir proletar» misraları həmin dövrün ədəbi məhkə­mə­lərinin ittiham şüarına çevrilmişdi. Süleyman Rüstəm xatirələrində yazırdı ki, xanəndələr Füzulinin «Ya rəb, bəlayi-eşq ilə qıl aşina məni» qəzəlini oxuyanda, buna etiraz edir və bildirirdilər ki, bu misraları müasirləşdirmək və belə oxumaq lazımdır: «Yoldaş, bəlayi-eşq ilə qıl aşina məni». Göründüyü kimi, «Ya rəb» sözünü «Yoldaş» ifadəsi ilə əvəzləmək və hər şeyə materialist don geyindirmək istəyirdilər.

O illərdə bir çox adət-ənənələrimiz, mərasim nəğmələrimiz, mər­siyyə ədəbiyyatımız, hətta bəşəriliyi, sülh və barışığı təbliğ edən «Nov­ruz» bayramımız da din pərdəsi adı altında total mühitin qəzəbinə düçar olmuşdu. 1920-1930-cu illərdə yüzlərlə adam bu bayramı keçirdiyinə görə islam dinini təbliğ etməkdə suçlandırılaraq fiziki və mənəvi təqiblərə məruz qaldı.

Təbii ki, bütün bunlar sovet imperiyasının yeritdiyi ideologiya və marksizmin fəlsəfi əsası idi. Ona görə də, sonrakı illərdə dinin reablita­siyası prosesi getmədi. Dini dəyərlərimizin qiymətləndirilməsinə də ilk cığırı müstəqil­­liyimiz açdı. Məhz bu illərdə din müstəqil Azərbaycanın bayrağında simvollaşdırıldı. Yüzlərlə məscid və ibadətgahlar tikildi və ya bərpa olundu.

Ulu öndər Heydər Əliyev deyirdi: «Gənclərimizin islam dinini mənimsəməsi üçün tədbirlər görülməlidir. Çünki bu tədbirlərin olmaması nəticəsində bəzi mənfi hallar meydana çıxır, ayrı-ayrı qruplar gənclərə fanatizm əhvali-ruhiyyəsi aşılamaq istəyirlər» (2). Göründüyü kimi, milli öndərimiz dinin ehkam kimi qəbul edilməsinə qarşı çıxır, yad ünsürlərin həm dinə, həm də gənc nəslin əxlaqına vura biləcəyi mənfi təsirlərin əsas mahiyyətinə diqqəti yönəldirdi. Heç şübhəsiz ki, o yad ünsür deyəndə islamın bətnindən çıxan, ona qarşı yönələn təriqətləri və təriqətçiləri nəzərdə tuturdu.

Qurana yazılmış şərhlərin birində məşhur bir deyim var: «Çox Quran oxuyanlar görmüşəm ki, Quran ona lənət oxuyur». Quranın lənətinə düçar olmamaq üçün onun qoyduğu tələbləri millətə düzgün çatdırmalı, dini dəyərlərimizi yad təsirlərdən qorumalıyıq. Bu, həm də azərbaycançılığın tələbidir.

Azərbaycançılıq ideyası – milli şüur və milli ziyalı təfəkkürü. Milli şüur bir fəlsəfi kateqoriya kimi öz ilkin qaynağını milli «mən»dən alır. Milli «mən»lərin ayıq və oyaq düşüncəsi milli şüuru da təkmilləş­dirir. Milli şüur oyandıqca milli-mənəvi dəyərlərə münasibət də dəyişir. Şübhəsiz ki, türkçülüyünü, islami dəyərlərini, sivilizasiyaya meylliliyini biruzə verməyi bacarmayan millət ikinci dəfə öz müstəqilliyini elan edə bilməzdi. Bu hər şeydən əvvəl oyanan milli şüurun çalxalanan, laxlayan hər iki (çar və sovet) imperiya üzərindəki qələbəsi idi.

Millət və ya xalq milli dəyərlərdən və adət-ənənələrdən məhrum ediləndə kütləyə, hətta köləyə, bəlkə də belə demək daha doğru olar ki, şəcə­rənin, zatın, milli yaddaşın fərarisinə çevrilir. Kütlə və kölə üçün genetik yaddaş öldüyündən o öz bütövlüyünü, eyni zamanda müstəqilli­yini, ən başlıcası isə dövlətçilik ruhunu itirir və özü-özünü deyil, özgəsi onu idarə edir. Çünki onun itirdiyi suverenlikdə itən yalnız torpaq deyil, həm də fikir, əxlaq, adət-ənənə və mənəviyyatdır. Ümummilli liderimiz haqlı olaraq deyirdi: «Əgər mənəviyyat pozulmuşdursa, hər şey pozula­caq­dır». Mərhum professor Yaşar Qarayev müsahibələrinin birində göstə­rirdi ki, dəniz infarkt keçirəndə suyunu sahilə çırpır, torpaq infarkt keçirəndə zəlzələ olur, yer titrəyir, insan infarkt keçirəndə ən böyük zərbə ürəyə dəyir. Görkəmli professorun bu fikirlərinin davamı kimi demək olar ki, infarktın episentiri mənəviyyat və əxlaq olanda isə ən böyük fəlakət qarşısında təbiət və cəmiyyətin özü dayanır. Təbiətlə cəmiyyət arasında harmoniya pozulanda Səmumlar, Sunamilər təbii fəlakət nəticəsində yox, növbəti dəfə insanların törətdiyi cinayət nəticəsində baş qaldırır və miq­yas­sız faciələr törədir. Daha doğrusu, mənəviyyat və əxlaq pozulanda təbiətə və cəmiyyətə eyni anda dəyən zərbənin adı fəlakət yox, cinayət olur. Həmin cinayətin icraçısı isə bütövlükdə təbiət deyil, onun şah əsəri olan insanın özü olur. Deməli, ümummilli liderimizin dediyi kimi mənəvi pozğunluq olan yerdə hər şeyin pozulması labuddur.

İngilis romantik şairi Bayronun məşhur bir fikri var: «Mənim üçün çağa qığıltısından böyük himn yoxdur». Lakin çağa qığıltısı səsə, danışıq, ünsiyyət vasitəsinə çevrilməmiş onu milli ruhla, milli-mənəvi əxlaqi də­yər­lərlə tərbiyə etməsən o himnə çevrilməyəcək, qığıltı olaraq qalacaqdır.

Milli-mənəvi əxlaqi dəyərdən kənarda nə dövlət, nə də dövlətçilik mövcuddur. Çünki dövlətin elmi-nəzəri və ideoloji əsasları dövlətçilikdə yaşayır. Dövlətçiliyi isə daha çox milli ideologiya, yaddaş, ədəbi-mədəni irs və tarixi şəxsiyyətlər formalaşdırır.

Milli şüur və milli yaddaş itəndə ən böyük faciə baş verir, bu zaman millətin də, xalqın da, torpağın da, milli-mənəvi əxlaqi dəyər və sərvətlə­rin də varlığı şübhə altında qalır. Bu mənada ədəbi-mədəni irs də, tarixi şəxsiyyət də hər şeydən əvvəl milli şüurda, milli yaddaşda qorunur. Hər hansı bir milləti məhv etmək üçün onun yaddaşına nüfuz etmək kifayətdir. Yaddaşa nüfuz milləti öz genindən uzaq salmaqdır. Millət gendən, şəcərə­dən uzaq düşəndə tarix də, şəxsiyyət də, ədəbi-mədəni irs də unudulur. Çünki yaddaş itəndə ədəbi-mədəni sərvətlər uğrunda mübarizə də dayanır.

Bu zaman yaddaşın bərpası istiqamətində aparılan işlər də olduqca cətinləşir. Sovet imperiyası dövründə bu işlərin nə qədər ağır olduğunu xatırlayan Heydər Əliyev yazırdı: «DTK-da işləyərkən çox şey görmüş­düm. Moskvanın təktərəfli türk millətlərini əsarətdə saxlamaq siyasəti olduğunun ilk gündən şahidi oldum. Daxilən buna qarşı üsyan etsəm də, həyatda buna imkan yox idi. Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi işlə­yər­kən Moskvaya qarşı çıxmağım, toqquşmağım mümkün deyildi. Moskva bütöv bir imperiya siyasətini tətbiq edərdi. Əgər onların əleyhinə çıxsa idim həm bunun bir əhəmiyyəti olmayacaqdı, həm də Əliyev ölkədəki digər katiblər kimi məhv ediləcəkdi.

Yavaş-yavaş mən də xalqımın, doğma millətimin milli hisslərini oyat­mağa başladım. Xalqın milli istəklərini, Azərbaycan türklüyünün milli oyanışını, silkinməyini reallaşdırmaq arzusunda idim.

Bu işləri Moskvaya hiss etdirmədən, onu narahat etmədən görmək istəyirdim. Moskvada Sovet ideologiyasına daha yaxından bələd oldum. Fikirlərim get-gedə daha da duruldu, aydınlaşdı. Moskvada xarici dünyanı həm daha açıq, həm də yaxından öyrənmək imkanı əldə etmişdim» (3).

Bütün bunlar bir daha göstərir ki, ədəbi-mədəni irsi, milli təfəkkürü və milli ruhu müdafiə, eyni zamanda mühafizə etməyin ən yaxşı forması müstəqil milli dövlətdir. Bu isə mənəvi sərvətlərlə yanaşı, dövlətçiliyin də, Azərbaycançılıq məfkurəsinin də qorunmasını bir zərurət kimi ortaya çıxarır. «Dövlət hüquqi və siyasi aktlarla, dövlətçilik isə mənəviyyat və mentalitetlə bağlıdır. Dövlətçilik düşüncənin alt qatında, təhtəlşüurda, psixologiyada təzahür edir. Dövlətçilik siyasi müstəvidə milli özünütəsdiq prosesinin mahiyyəti, dövlət isə onun hansı isə konkret formada reallaş­dırılması vasitəsidir.

Məsələ burasındadır ki, konkret bir hadisə kimi dövlət olmadıqda belə, dövlətçilik yaşaya bilər. Dövlətçilik ənənəsinin saxlanması isə nə vaxtsa dövlət qurulacağına təminat verir. Ən pisi odur ki, dövlətçilik ənənəsi və dövlətçilik hissiyatı olmasın. Bu halda hətta dövlət aparatı qurulsa da, o, milli dövlət olmayacaq, milli iradənin ictimai-siyasi özünü­təsdiqi olmayacaq, xalqın, millətin mənafeyinə xidmət etməyəcəkdir» (4, 230-231).

Elə Heydər Əliyev də xidmətlərinin zirvə məqamına xalqın, millətin mənafeyinə xidmət edən dövlət quruculuğunda, dövlətçilikdə, Azərbay­can­çılıq məfkurəsinin möhkəmləndirilməsində çatır.

Dövlətçiliyin və Azərbaycançılıq ideyasının formalaşmasında Azər­bay­canın hər bir vətəndaşı, xüsusilə milli ziyalıları daha fəal rol oyn­ma­lıdır. Dövlət atributlarının və Azərbaycançılıq məfkurəsinin tədqiqi və təb­liği birbaşa ziyalıların vətəndaşlıq borcudur. Dövlət idarəçiliyində ziyalını (və ya hər hansı bir vətəndaşı) qane etməyən məqamlar çox ola bi­lər, lakin bu ona haqq qızandırmır ki, o öz mübarizəsini dövlət atri­but­larına və milli ideologiyaya qarşı yönəltsin. Hər bir Azərbaycanlı harada yaşamasından və işləməsindən asılı olmayaraq bu atributlar onlar üçün mü­qəddəs olmalıdır. Ümummilli liderimiz «kim müxalifətdə durursa dur­sun, ancaq Vətəninə, xalqına, mənəviyyatına müxalifətdə durmasın» (1, 8) fikrlərini söyləyəndə də dövlətçiliyi və Azərbaycançılığı nəzərdə tuturdu.

Heydər Əliyev cəmiyyətdə alimin və ziyalının yerini də müəyyənləş­dirir və onlara münasibətini də açıq ifadə edirdi: «Cəmiyyət böyükdür, indi bizdə yeddi milyon əhali var. Bunlar hamısı bizim cəmiyyətdir. Amma xalqın içəriçindən çıxan ziyalılar tək-tükdür. Bunlar kütləvi deyil. Ziyalı kütləvi ola bilməz. Alimdir, şairdir, bəstəkardır, rəssamdır, yazı­çı­dır – bunlar fitri istedada malik olan nadir adamlardır və öz mədəniyyəti, yaradıjılığı, fəaliyyətilə bizim cəmiyyətin mədəni səviyyəsini qaldırırlar. Biz öz hərəkətlərimizlə, öz münasibətimizlə, öz tədbirlərimizlə gərək ziyalının cəmiyyətdə rolunu qaldıraq. Bu adamları təhqir etmək, onlara hörmət etməmək son illərdə cəmiyyətimizdə olan əjaiblikdir. Biz bunlara son qoymalıyıq»… «Ziyalıların, mədəniyyət xadimlərinin, elm xadimlə­rinin cəmiyyətdə hörmətini qaldırmaq lazımdır. Çünki xalq həmişə öz ziyalıları, öz mədəniyyəti, öz elmi ilə tanınır. Şübhəsiz ki, xalqın tarixində sərkərdələrin də, siyasətçilərin də böyük rolu var. Ancaq xalq həmişə mədəniyyəti ilə, elmi ilə tanınıb və keçmiş tariximiz də bunu sübut edir» (1, 60).

Xalqın milli mənlik şüuru və milli kimiliyi məsələsi də Heydər Əliyevin daima diqqət mərkəzində olmuşdur. Onun Azərbaycanın folk­lor örnəklərinə və mütəfəkkir ziyalılarına (H.Caviddən B.Vahabzadəyə, X.R.Ulutürkdən Z.Bünyadova və Anara qədər) göstərdiyi qiqqət və qayğı milli mənlik şüurunun formalaşmasında əvəzsiz rol oynadı. Ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycan ədəbiyyatının şah əsəri olan «Dədə Qorqud» eposuna yalnız alim-tarixçi, filosof kimi deyil, həm də dövlət rəhbəri, siyasi xadim kimi yanaşırdı. Heydər Əliyevin təhlillərində ilkin olaraq müqəddiməyə diqqət yönəltməsi təsadüfi deyildi. Heydər Əliyevi Bayın­dır xandan, Salur Qazandan daha çox Dədə Qorqud düşündürürdü. Çünki Dədə Qorqud dövləti deyil, dövlətçilik şürunu təmsil edirdi. Ulu öndər çox gözəl bilirdi ki, xalqda dövlətçilik düşüncəsi formalaşmasa, dövlət mövcud ola, yaşaya bilməz. Məhz buna görə də ulu öndərin diqqətini ilk növbədə müqəddimə, onun ilk cümləsi və onun müdrik qəhrəmanı Dədə Qorqud cəlb etmişdir.

Mir Cəfər Bağırov bu zəngin xalq sərvətindən – «Kitabi-Dədə Qor­qud»dan imtina edərək onu yasaqlayırdısa, Heydər Əliyev ona müstə­qilliyin, el-yurd birliyinin, dövlətçilik düşüncəsinin təməli kimi baxaraq sahib və yiyə çıxır, eyni zamanda gənc nəsli «Dədə Qorqud» ənənələri ruhunda tərbiyələndirməyi tövsiyyə edirdi. Heydər Əliyev «KDQ»u həm də ona görə təqdir edirdi ki, "Kitabi-Dədə Qorqud" Azərbaycan xalqını, bütün türkdilli xalqları dünya sivilizasiyasında təmsil edir. Heç təsadüfi deyildir ki, ulu öndər «KDQ» 130 illik yubileyinə azadlıq və dövlət müstəqilliyi bayramı kimi baxırdı.

Heydər Əliyev «Kitabi-Dədə Qorqud»un milli mənəviyyatımızdakı yerini müəyyənləşdirmiş, dastanın Azərbaycan xalqının milli ruhunun ayrılmaz hissəsi olduğunu göstərmiş və onu «Azərbaycan xalqının tarixi­nin, etnik yaddaşının, arxaik təfəkkürünün güzgüsü», «nitqimizin, dilimi­zin, mənəviyyatımızın, ruhumuzun nəğməsi» hesab etmişdir (1, 9).

Bizə elə gəlir ki, xalqın milli mənlik şüurunun formalaşmasına təsir göstərən çox ciddi amillərdən biri də H.Cavidin dönüşü idi.

Heydər Əliyev böyük siyasi ustalıqla 59 yaşında pantürkist-millətçi kimi Sibirə sürgün edilən Hüseyn Cavidi 100 yaşında vətənə gətirdi.

Fikrimizcə, 1982-ci ildə Vətənə gətirilən təkcə Cavidin cənazəsi deyildi, həm də turançılıq-türkçülük baxışlarımızın dönüşü idi.

Fikrimizcə, Vətənə gətirilən təkcə şair-dramaturq Cavid əfəndi deyildi, həm də milliliyimiz idi.

Fikrimizcə, Vətənə gətirilən təkcə filosof Cavid əfəndi deyildi, həm də dini-irfani düşüncəmiz, sufi-təsəvvüf əxlaqımız idi.

Fikrimizcə, Vətənə gətirilən təkcə şair-dramaturq Cavid əfəndi deyildi, həm də milli mənəvi əxlaqi dəyər və sərvətlərimiz idi.

Sanki ulu öndər millətçilərin ən dahisini, ən dühasını vətənə gətir­məklə milli hissə və duyğuya malik olan şəxsiyyətlərin hamısının cəna­zəsini, hamısının ruhunu, öz doğma vətənlərinə – Azərbaycana qaytardı. Lakin Cavid əfəndinin nəşini Sibirdən gətirmək onu Sibirə sürgün etməkdən qat-qat çətin idi. Bununla Heydər Əliyev sovetlər dönəmində mümkün olmayanı mümkün etdi.