9
toy bayatıları yaxın tarixdə baş vermiş əhvalatlar üzərinə dü-
şür. Dini əfsanələri söyləyənlərin çoxu ya hal-hazırda molla-
lıq edənlərdir, ya da namazını, orucunu heç vaxt tərk etməmiş
möminlərdir. Bununla bərabər ali təhsilli insanların da çox
sayda dini əfsanə danışdığını gördük. Dini əfsanələrin nisbə-
tən yaxşı qorunmasının tək səbəbi icra ortamının olması və
onların bu sosial çevrədə təkrar-təkrar söylənməsidir. Bayatı-
lar qısa, lakonik, əzbərdə qalması asan olan janr olduğundan
yaşlı qadınlar bir neçə bayatı xatırlaya bilirlər.
O ki qaldı yaxın tarixdə baş vermiş əhvalatların xatırlan-
masına, bunun da təbii səbəbləri vardır. Hər şeydən öncə insan
yaddaşı yaxın 100-150 ilin hadisələrini yaddaşında canlı olaraq
qoruya bilir. Bu əhvalatlar kənd və ya qəsəbə camaatı tərəfindən
tez-tez xatırlanır. Yaxın tarixdə baş vermiş əhvalatlara gəldikdə
bunlar o yerin baməzə insanı, qaçağı, qoçusu, nakam sevgililəri
haqqında ola bilər. Məsələn, Xoççabanlıda Qaçaq Mozu, Hacı-
təpədə Qaçaq İbad, Xırmandalıda Qara Paşa, İslam haqqında
olan əhvalatlar buna misal ola bilər. Yaxın tarix adı altında
topladığımız materiallar folklorda tarix və ya çox dəbdə
olan Dədə Qorqud, Koroğlu dastan
(
d
-
(
ol
o
or
!
(
e
10
(mənim bir məqaləmi və dərs kitabımdakı müvafiq yerləri nə-
zərə almasaq) tarixlə bağlı danışılan əhvalatları “Yaxın tarix”
başlığı altında topladım.
Masallı məzəli əhvalatları, bəzəmələri ilə də diqqət çə-
kən yerdir. Toplama zamanı lətifələrin, məzəli əhvalatların
çoxluğu diqqət çəkməklə bərabər, bu bölgə insanlarının opti-
mist düşüncələrini də ortaya çıxartdı.
Ancaq bu bölgədə ən çox yayqın olan halaydır ki, araş-
dırma halayın artıq toylarda çox az icra edildiyini göstərdi. Ha-
lay təşkil edilmiş, xorla oxunan və oynanan folklor örnəyi kimi
yalnız Mahmudavar kəndində qalmışdır. Masallı bölgəsinin
əhalisi yalnız Azərbaycan türklərindən ibarət olan və Muğan
adlanan hissəsində isə halay çox az halda yaşlı qadınların yad-
daşında qalmışdır. Halay bir sıra bayramlarda, çəltik əkinində
və biçimində oxunsa da, onun əsl oxunma yeri xınayaxdı (Ma-
sallı bölgəsində qızbaşı) və toylardır. Son zamanlara qədər qız-
ların, qadınların xına gecələrində xüsusi avazla oxuduqları
mahnı olmuşdur ki, hələ də bəzi uçqar kəndlərdə saxlanılır.
Və bu xınayaxdılarda, toylarda halay olmazsa olmazlardan-
dır. Halay əsasən, halayı çox yaxşı bilən bir və ya iki nəfər
tərəfindən idarə edilir, üçdən az olmamaqla iki qrup qarşılıqlı
şəkildə mahnılaşmağa başlayırlar. Hər dəstədə üçdən tutmuş
ona qədər adam ola bilər. “Halay nədir” sualına söyləycilər
“Halay – dəstə, yığıncaq, deməkdir” cavabını verdilər. Halayın
başlanğıc hissəsi olan lolo, yenə də söyləyicilərin dediyinə görə
yelləncək, beşik anlamına gələn sözdür. Az-çox Şərəfədə, Kö-
çəklidə, Xalıcallıda, Həsənlidə, Xırmandalıda, Alışanlıda yad-
daşlarda qalan halay aşağıdakı hissələrdən ibarətdir:
1-ci, lolo
2-ci, uca dağlardan səslərəm səni.
11
3-cü, yeri ha yeri
4-cü, yar əli yar düymələri mərcan.
5-ci, sunalar.
6-cı, dəst eylər gül eylər. Yəni gülü dəstəliyər.
7-ci, aman mələk.
8-ci, basma, basma tağları.
9-cu, ay yordu, yordu
10-cu, aman aman.
Ancaq əhalisi əsasən talışlardan ibarət olan Mahmuda-
var kənd mədəniyyət evinin müdiri, veteranlar qrupunun rəh-
bərinin fikrinə görə “Halay – səslənmə, çoxluq deməkdir. Ha-
lay həm də bayatı söyləməkdir.” Halayın başlanğıcı olan “Lo-
lu isə haraydır, nənələrin çağırışıdır.” Söyləyicinin dediyinə
görə halay əsasən, xına gecələrində, çəltik biçimində oxun-
muşdur. Halayda hamının iştirakı vacıbdır. Hətta bunun üçün
Çəkin halay düzülsün,
Xumar gözlər süzülsün,
Kim halaya gəlməsə,
Əli yardan üzülsün –
şəklində bayatı-qarğış da söylənir.
Halayda əsas olan nəqarətdır. Bayatı söyləyənlər bəzən
eyni bayatını müxtəlif nəqarətlarla oxuyub yallı gedirlər:
Oğlan adun Yağubdu.
Gün dağlara doğubdu.
Sən aldığın üzüklər.
Barmağımı boğubdu.
Basma basma tağları
Saraldı yarpağları.
12
Oğlan adun Yağubdu
Gün dağlara doğubdu
Sən aldığın üzüklər,
Barmağımı boğubdu.
Canı mələk, mələk
Aman mələk, mələk.
Masallı toy adətlərinin qədimliyi və orijinallığı ilə seçi-
lən bölgədir. Halay da toy şənliklərinin tərkib hissəsi olmuş-
dur. Toyla bağlı qarşılaşılan orijinal durumlardan biri də ata
evindən ər evinə köçən gəlinə verilən nəsihət zamanı
Əylən gəlin, əylən gəlin.
Bizim dil farsi dilidir
Öyrən gəlin, öyrən gəlin –
şəklindəki bayatıdır. Bu ifadə daha çox Masallının türklər ya-
şayan yerlərində işlədilir. Burada ata evindən ər evinə gedən
qıza yeni evin adət-ənənəsinə, tərzinə uyması məsləhət görü-
lür. Söyləyici (Həcər Həsənova, 1950, orta təhsilli, Şərəfə
kəndi) özü bunun mənasını belə açır: “Bunun mənası var e,
biz fars deyilik ki, bəs niyə belə deyürük. Yəni bizim evin
xasiyyəti sizin kimi deyil, evin adətini öyrən, gəlin.” Və ya
İstəkanı nəlbəkiyə qoy, gəlin,
Evdəki dilləri yerə qoy, gəlin –
şəklindəki mahnı da əskidən qızların getdikləri yeni ocağa
alışmaq məqsədi ilə söylənmişdir.
Masallıda bayatı şəklində söylənən ağılara oxşama deyi-
lir. Ağı sözü bu bölgədə anlaşılsa da daha çox oxşama termini
işlədilir. Bununla bərabər camaatı ağlatmaq üçün ölü üzərində
Dostları ilə paylaş: |