Część 2: Filozofia nowożytna – ogólna charakterystyka

Czesław Miłosz

Campo di Fiori

W Rzymie na Campo di Fiori
Kosze oliwek i cytryn,
Bruk opryskany winem
I odłamkami kwiatów.
Różowe owoce morza
Sypią na stoły przekupnie,
Naręcza ciemnych winogron
Padają na puch brzoskwini.

Tu na tym właśnie placu
Spalono Giordana Bruna,
Kat płomień stosu zażegnął
W kole ciekawej gawiedzi.
A ledwo płomień przygasnął,
Znów pełne były tawerny,
Kosze oliwek i cytryn
Nieśli przekupnie na głowach.

…

Ja jednak wtedy myślałem
O samotności ginących.
O tym, że kiedy Giordano
Wstępował na rusztowanie,
Nie znalazł w ludzkim języku
Ani jednego wyrazu,
Aby nim ludzkość pożegnać,
Tę ludzkość, która zostaje.

Już biegli wychylać wino,
Sprzedawać białe rozgwiazdy,
Kosze oliwek i cytryn
Nieśli w wesołym gwarze.
I był już od nich odległy,
Jakby minęły wieki,
A oni chwilę czekali
Na jego odlot w pożarze.

I ci ginący, samotni,
Już zapomniani od świata,
Język nasz stał się im obcy
Jak język dawnej planety.
Aż wszystko będzie legendą
I wtedy po wielu latach
Na nowym Campo di Fiori
Bunt wznieci słowo poety.

Warszawa - Wielkanoc, 1943

Franciszek Bacon (1561 – 1626)

Poglądy

Empiryczna teoria nauki

Klasyfikacja nauk

- Objęcie klasyfikacją całego zakresu nauk

- Scientia universalis – dział filozofii dotyczący podstawowych pojęć i twierdzeń

- Filozofia dotycząca Boga – prawdy objawione – przedmiot wiary, poza filozofią

- Filozofia przyrody:

- spekulatywna – poznaje prawa przyrody

- operatywna – stosuje je

- Filozofia człowieka: antropologia, społeczeństwo, polityka

Praktyczne cele nauki

- Nauka – swoista potęga człowieka w opanowywaniu przyrody; „Tyle mamy władzy, ile wiedzy”

- Nauka – środek do celów praktycznych

- Cel nauki: obdarzyć ludzkie życie nowymi bogactwami i wynalazkami: druk, kompas, proch

- Znaczenie techniki, wynalazków

Empiryczna metoda nauki

- Metoda naukowa:

- stopniowe uogólnianie faktów

- ujawnianie i usuwanie błędów

- wyciąganie poprawnych wniosków

Teoria indukcji

- Metoda naukowa: indukcja, nie sylogizm

- stałe własności znalezione przez indukcję stanowią istotę rzeczy

- Nowa idea metodologiczna: eksperyment; ingerencja w rzecz, proces, nie tylko ogląd.

- Same eksperymenty nie są wystarczające.

- Idea: zbierać doświadczenia i je „przetwarzać”, opracowywać.

Indukcja właściwa: 3 stadia

Niderlandy XVI – XVII w

Naturalny system kultury:

- naturalna religia

- naturalna teoria moralności

- naturalna teoria prawa

- naturalna teoria państwa

Źródło naturalnego system kultury: stoicyzm

Założenie: rozum ludzki – władzą autonomiczną

1) Podstawa naturalnego system kultury

Rozum orzeka samodzielnie i niezależnie, bez odwoływania się do objawienia

Prawda jest jedna i powszechna; ta sama dla wszystkich ludzi

2) Prawo natury

Hugo de Groot (Grocjusz) 1583 - 1645

Prawo, moralność ustrój społeczny mają podstawę w naturze ludzkiej, która jest stała i niezmienna- są pochodzenia ludzkiego, ale są konieczne

Pogląd na temat prawa - istnieje:

– ius divinum – prawo boskie

Prawo ludzkie (ius humanum) dzieli się na:

– ius naturale – wypływa z natury ludzkiej, jest jedno dla wszystkich; stosuje się bezwzględnie do jednostek i narodów

ius civile – prawo stanowione: to wytwór historyczny, zależy od decyzji władzy politycznej, jest zmienne

prawo cywilne

zasada prawa cywilnego: pacta sunt sevranda

Państwo: towarzyskość oraz umowa społeczna

Galileusz (1564 – 1642)

- Twórca nowożytnej mechaniki i astrofizyki

- Właściwa metoda nauki; nowe idee metodologiczne

Galileusz nawiązuje do ockhamistów

Metoda nauki

- Nagromadzenie doświadczeń

- Oparte na nich/ łączące się z nimi rozumowanie

Idea nauki - wiedza ścisła:

- dokładny pomiar przedmiotu

- analiza: „rozkład” zjawiska do czynników dających się mierzyć

- rekonstrukcja drogą syntezy

Ścisła nauka o przyrodzie – matematyczna

Przyrodoznawstwo matematyczne:

- zdania matematyczne - hipotetyczne; wiedza aprioryczna

- zdania empiryczne – faktograficzne ; wiedza empiryczna

- Zadanie przyrodoznawstwa: poznać tylko zjawiska i stosunki między nimi versus poznanie „prawdziwej natury”, „wewnętrznej istoty” rzeczy (Arystoteles)

- Przejście od szukania istoty rzeczy do poszukiwania praw.

Kartezjusz (1596 – 1650)

Pisma

- Discours de la methode – 1637 r.

- Meditationes de prima philosophia – 1641 r.

Poglądy

1) Metoda

- Warunek rozwoju wiedzy – metoda

- Wymóg co do metody – niezawodność

- Kryterium pewności wiedzy: jasność i wyraźność (clair et distinct)

- Wzór wiedzy: matematyka

- Idea nauki powszechnej (mathesis universaslis); nauka racjonalna, analityczna, podobna do matematyki

- Mathesis universaslis: ujęty w jeden system całokształt wiedzy o wszechświecie.

2) Sceptycym metodyczny

- „Punkt archimedesowy” – teza pewna, punkt oparcia dla rozwoju systemu wiedzy.

3) Cogito, ergo sum

- To, co myślę versus - to, że myślę

Pewność: nie istnienia rzeczy zewnętrznych, a własnej myśli.

- Fundament wiedzy: w człowieku, podmiocie świadomym duchu

- Jaźń myśląca – niezależna substancja

4) Istnienie Boga, istnienie ciał (rzeczy zewnętrznych)

- Istnienie Boga, świata zewnętrznego, istnienie ciał (rzeczy) – podpada pod sceptycyzm metodyczny

- Bóg, świat – zewnętrzne wobec filozofującego podmiotu.

- Bóg, świat – mniej pewne niż własna jaźń; ich istnienie wymaga dowodu.

- Istnienie Boga wynika z niedoskonałości jaźni; Bóg – przyczyną jaźni.

5) Byty, ich przymioty

Byty: świadomość (cogitationes) i dusza (anima), Bóg, ciała

- Przymiotem duszy jest świadomość, myślenie.

Cogitationes – wszelkie świadome funkcje psychiczne łącznie z wolą i uczuciami.

Świadomość (cogitationes) – zupełnie odrębny czynnik; nie istnieje wspólność ani pokrewieństwo z tym, co organiczne, materialne.

- Przymiotem ciała (fizycznego) jest rozciągłość, przestrzenność .

- Mechanika – nauka opisująca ciała

- Mechanistyczna koncepcja przyrody; zwierzęta – maszyny

- Przymiotem Boga jest nieskończoność, wola jako właściwość nieogranizona.

Dualizm ontologiczny: podział bytu na:

to, co świadome i nierozciągłe (res cogitans) i

to, co fizyczne (rozciągłe) i nieświadome (res extensa)

Problem psychofizyczny: wzajemny stosunek duszy (świadomości) i ciała.

Skutki dualizmu:

- rozwój czysto mechanistycznego przyrodoznawstwa; usunięcie interwencji sił duchowych z obszaru tego, co fizyczne

- rozwój psychologii, eliminacja czynników materialnych ze zjawisk psychicznych.

<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<

Analiza tekstu Meditationes de prima philosophia

A) Argumentacja krytyczna

- Argument pierwszy: ze zwodniczości zmysłów

- Argument drugi: sen nieodróżnialny od jawy

- Argument trzeci:

rzeczy złożone – niepewne

pewne – proste składniki rzeczy; to, co ogólne

- Argument czwarty: powszechny ‘Kusiciel’; chociaż wszystko przedstawia się w doświadczeniu jako istniejące i prawdziwe, to takim nie jest.

Wniosek z argumentów 1) – 4): De omnibus dubitare

B) Rozważania sceptycyzmu metodycznego

Założenie: wniosek z argumentów 1) – 4)

Rozważanie pierwsze: sceptycyzm metodyczny

Rozważanie drugie: cogito, sum

Rozważanie trzecie: res cogitans (mens, animus, intellectus, ratio)

<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<

Gottfried Wilhelm Leibniz (1646 – 1716)

- Wielki system racjonalistyczny oparty na pluralizmie i indywidualizmie.

Poglądy

- Istnieje nieograniczona ilość substancji, ale wszystkie są jednego rodzaju.

Indywidualizm, pluralizm: każde zjawisko jest indywidualne, każde różni się od wszystkich innych; nie ma dwóch w pełni identycznych liści czy kropli wody

Ciągłość we wszechświecie; prawo ciągłości (lex continui): każde zjawisko – przejście między innymi zjawiskami.

- Zjawiska tworzą ciągłe szeregi, nie ma przejść skokowych.

Monadologia

Monada – substancja pojęta indywidualnie.

- Monady są obdarzone siłami

- Monady są nierozciągłe i niematerialne

- Monady mają zdolność postrzegania (świadomości)

- Podział monad:

- Monady stanowią hierarchię

Monady niższe – postrzeżenia niedoskonałe, mniej świadome

Monada ludzka – postrzega dokładnie, pamięta postrzeżenia, postrzega samą siebie (samowiedza), wysoki stopień świadomości

Monada doskonała: Bóg

- Monady nie działają jedna na drugą

- Monady działają celowo

- Monady tworzą harmonijny zespół

Harmonia wprzód ustanowiona przez Boga: harmonia praestabilita

Świat jako całość jest, dzięki harmonia praestabilita, najbardziej harmonijny, a więc jest najlepszy z możliwych.

„Teodycea” Leibniza

Zasady logiczne

Racjonalizm

zasada racji dostatecznej

- prawdy faktyczne a prawdy logiczne (a priori)

- panlogizm: wszystko w świecie jest zdeterminowane przez logikę; jest niezależne od woli człowieka, a nawet woli Boga.

Izaac Newton (1642 – 1727)

Philosophiae naturalis principia mathematica 1687 r.

- Sposób myślenia przyjęty w nauce nowożytnej: ścisłość, pewność, systematyczność Twórca nowożytnej mechaniki i astrofizyki

- Osiągnięcia Newtona:

- dla fizyki - fundament dalszego rozwoju

- dla metodologii nauki – miara naukowej doskonałości

- Newtona nauka o przyrodzie: niezależna od każdej filozofii, zajęła miejsce filozoficznej wiedzy o przyrodzie

Znacząca zmiana paradygmatu:

- wcześniej: w naukach szczegółowych stosowano ogólne idee filozoficzne

- teraz: uczeni specjaliści z nauk szczegółowych wyprowadzają ze swoich badań także filozoficzne wnioski

Cel badania naukowego: ustalenia stałych związków (praw) między zjawiskami.

Filozofia Oświecenia XVIII w.

Filozofia Oświecenia:

- filozofia wolnomyślicieli; nowy typ filozofowania.

Cele praktyczne: oświecenie umysłów, wyzwolenie z przesądów

- ferment myślowy przygotowujący rewolucję; zburzenie starego świata i zbudowanie nowego

Idee:

- zbudowanie życia indywidualnego i społecznego opartego na nauce i na rozumie.

- stworzenie naukowej teorii gospodarki i polityki

- Rozwój akademii – podłoże instytucjonalnej i społecznej organizacji nauki

- Wzajemna wymiana myśli między krajami Europy

Ogólne cechy filozofii Oświecenia:

- naturalizm

- empiryzm

- racjonalizm

- relatywizm

- krytycyzm

Filozofia Oświecenia – przedstawiciele

- Francja: La Mettrie, Condillac, d’Alembert, Helvetius; encyklopedyści

- Anglia: Locke, Berkeley, Hume, Shaftesbury

- Niemcy: Wollf, Kant

Filozofia Oświecenia w Anglii, pocz. XVIII w.

John Locke (1632 – 1704)

Rewolucja angielska 1688-1689, Wspaniała Rewolucja, Chwalebna Rewolucja (Glorious Revolution) przewrót kończący zwycięską walkę o ustrój parlamentarny w Anglii. Wywołana dążeniami Jakuba II do wprowadzenia rządów absolutnych i przywrócenia katolicyzmu.

Bezpośrednią przyczyną rewolucji angielskiej było postawienie przez króla przed sądem kilku biskupów protestanckich. Opozycja wezwała na pomoc przeciwko Jakubowi II jego zięcia, namiestnika Niderlandów Wilhelma III Orańskiego, do którego przyłączyły się wojska królewskie.

Parlament postanowił definitywnie rozprawić się z rządzącą dynastią Stuartów w 1688 i w tym celu usunął z tronu Jakuba II.

Jakub II uciekł do Francji, parlament ogłosił jego córkę Marię i jej męża, Wilhelma III Orańskiego, parą panującą oraz wprowadził ustawę ograniczającą władzę królewską.

Rok później zmuszono Wilhelma III do wydania Deklaracji praw ( Bill of Rights). Dokument ten ostatecznie spełnił cele angielskiej rewolucji.

- Rewolucja 1688 r – wpływ idei Locke’a na politykę angielską; obalenie rządów absolutystycznych

Poglądy

Nowy program filozofii – program epistemologiczny: poznanie naszych pojęć o bycie w miejsce poznania bytu

Metoda filozofii:

- psychologiczna: filozofia bada same pojęcia, które znajdują się w ludzkim umyśle

- genetyczna: filozofia bada pochodzenie pojęć, psychologia rozwojowa; dzieci, ludy pierwotne

- analityczna: rozłożenie pojęć na składniki proste

Empiryzm genetyczny:

- wszelka wiedza jest wytwarzana na drodze doświadczenia

Nihil est in intellectu, quod non fuerit antea in sensu

- opis rozwoju i funkcjonowania umysłu

problem: jak wiedza powstaje i pojawia się w naszej świadomości

- Doświadczenie:

- rzeczy zewnętrznych – przez postrzeżenia (sensations)

- samego siebie – przez refleksję (reflexion)

Refleksja (reflexion) – introspekcja

- Doświadczenie wewnętrzne:

- idea – wszystko, cokolwiek znajduje się w umyśle: postrzeżenia (sensations), refleksje (reflexions), abstrakcyjne pojęcia ,wyobrażenia ,fantazje

- Teza: bezpośrednio znamy tylko idee, nie rzeczy; punktem wyjścia wiedzy są idee.

- Podział idei:

- idee odpowiadające pierwotnym (primary) własnościom rzeczy – obiektywne; rozciągłość, kształt, ruch

- idee odpowiadające wtórnym (secondary) własnościom rzeczy – subiektywne, barwy, dźwięki, smaki, np. kolor jest tylko wynikiem działania przedmiotu na zmysł wzroku

- Teza: rzeczy posiadają jedynie własności pierwotne

- Krytyka pojęcia substancji; odrzucenie go.

Filozofia praktyczna

Hasła:

- badania naukowe w łączności z życiem

- badania naukowe oparte na postawie psychologicznej

Teza filozofii praktycznej: Każdy ma prawo do swobodnego rozwoju i wyrażania sądów.

Etyka

- reguły etyczne: oparte na psychologii popędów i woli

- życie moralne: wolne, oparte na własnym rozumie każdego człowieka, a nie na autorytecie

Teza: Ludzie zabiegają jedynie o własny interes; byle zabiegali rozumnie.

Teoria państwa

- zasady państwa konstytucyjnego; podział władz, prawo większości do rządzenia

- zasada tolerancji

- akceptacja dążeń wolnościowych

Pedagogika społeczna

- zasada indywidualnego rozwoju

George Berkeley (1685 – 1753)

- duchowny anglikański

Pisma

- Principles of Human Knowledge – 1710 r.

Poglądy

Skrajny nominalizm ( w sprawie uniwersaliów)

Nie ma przedmiotów ogólnych ani idei ogólnych; istnieją tylko ogólne wyrazy

Skrajny sensualizm ( o charakterze ontologicznym)

Istnieje tylko to, czego doświadczamy - ontologizacja epistemologii

Skrajny subiektywizm ( o charakterze ontologicznym)

Locke: rzeczy mają własności pierwotne – obiektywne oraz wtórne– subiektywne.

Berkeley: własności pierwotne również są subiektywne; istnieją tylko w umysłach, nigdy nie występują w oderwaniu

Immaterializm

Locke: substancja nie będąc przedmiotem doświadczenia jest niepoznawalna

Berkeley: nie ma substancji; ciało/rzecz to zespół jakości zmysłowych

Teza: Świat składa się tylko z postrzeżeń, poza postrzeżeniami nie istnieje.



Rzeczy różne od postrzeżeń to fikcje umysłu.

Spirytualizm

Teza: Świat składa z idei oraz umysłów, które je w sobie zawierają.

Umysły istnieją samodzielnie, są nosicielami idei, są prawdziwymi substancjami.

David Hume (1711 – 1776)

- Najbardziej dojrzała filozofia

Poglądy

Wrażenia a idee

- Przedmiot filozofii: nasze przedstawienia o rzeczach

- Przedstawienia:

- wrażenia (impressions) – przedstawienia pierwotne

- idee (ideas) – przedstawienia pochodne

Pytanie: jak powstają idee ?

Teza: idee pochodzą z wrażeń, są kopiami wrażeń wytwarzanymi przez umysł.

Związek między ideami – związek asocjacji (kojarzenia).

Prawa kojarzenia:

1) podobieństwo

2) styczność czasowa i przestrzenna

3) związek przyczynowy

Rzeczywistość:

- fakty

- idee

Wiedza

(1) matters of facts

(2) relations of ideas

Ad (2) Twierdzenie np. Pitagorasa dotyczy stosunków między ideami (relations of ideas), nie faktów. Twierdzenie to jest prawdziwe niezależnie od doświadczenia.

Twierdzenia o ideach są pewne, oczywiste i konieczne.