D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

6
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Türk-oğuz eposunda 
mifoloji kontinuum (zaman-məkan sistemi)
V.M.Jirmuniskiyə əsaslansaq, söyləyici tərəfindən eposda Bayın-
dır xan, Salur Qazan və Qorqudun çağı Oğuz tayfalarının törədicisi 
Oğuz xanın mifik zamanı ilə müqayisədə guya tarixi əsaslarla çatdı-
rılır. Lakin «Dədə Qorqud»da göstərilən «oğuz əsri» oğuzların heç 
bir məhdud tarixi ilə uyğun gəlmir: «burada bütöv xalqın tarixi keç-
mişi monumental ölçüdə, epik ideallaşdırılma formasında əks olu-
nur» [25, 526].
Epik  mətndə  zaman  və  məkanın  təsviri  məsələsinə  toxunanda 
aydınlaşır ki, dastanda konkret vaxt və yer aydın, anlaşıqlı olmaqla 
bərabər, həm də (çox hallarda) mücərrəd və qaranlıqdır. Şübhəsiz, 
boyların hər birinin bünövrəsi müəyyən bölgədə və bir xalq çərçivə-
sində qoyulmuşdur, sonra başqa türk elləri yaşayan geniş ərazilərdə 
yayılaraq,  demək  olar  ki,  bəşər  oğlunu  ümummədəni  dəyərlər  sə-
viyyəsinə  yüksəlmişdir.  Özül  kökdə  olduğundan  eposun  əsas  ob-
raz və motivləri həmin kökdən pöhrələnən digər millətlərin də epik 
ənənəsində dərin izlər buraxmışdır. Bu səbəblərdən də abidənin guya 
kənarda düşünülüb guya bilinməz səbəbə görə yazıya alındığı ərəfə-
də Azərbaycana gətirilməsi haqqındakı qənaətlər əsassızdır. «Dədə 
Qorqud» kökdən mayalansa da, V.V.Bartoldun müşahidə etdiyi kimi, 
bütün hallarda yerli materiallarla, Qafqaz bölgəsində [21, 120] türk-
dilli  əhalinin  qədim  tarixi,  etnoqrafiyası,  coğrafi  şəraiti,  mifoloji 
görüşləri  ilə  yoğrulmuşdur.  O,  mayasını  nə  Orta Asiya,  nə  də Al-
taydan almışdır. Köçərilər vasitəsilə Azərbaycana, yaxud Antaliyaya 
gətirilərək [19, 321] yazıya köçürüldüyünü irəli sürmək isə ən azı 
Qafqaz  və Ön Asiya türklərinin kökünü dədə-baba yurdundan ayır-
maq deməkdir.
Eposun  boylarında  zaman  və  məkan  anlayışlarına  münasibət 
bir daha təsdiqləyir ki, Azərbaycan Dədə Qorqud qəhrəmanlarının 
doğma  yurdudur.  Onlar  nə  köçəri-gəlmədirlər,  nə  də  ötüb-gedən-

---

7
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya
dirlər. Dədə-baba kurqanları da, öz qəbirləri də buralarda yerləşir. 
Qonşularına – Qara dəniz ətrafı gürcülərə, Xəzərüstü qıpçaqlara və 
Trabzoniçi yunanlara münasibətdən hiss olunur ki, Qafqaz oğuzları 
turukların,  sakların,  midiyalılaran,  massagetlərin,  albanların  varis-
ləridirlər. Eyni kökdən olduqları üçün Şimallı qıpçaqlarla (Beyrək 
qıpçaq qalasında 16 il əsir qalsa da), Orta asiyalı türkmənlərlə (Qan-
turalı «cici-mici»
1
 [10, 85] türkmən qızlarını bəyənməsə də) daha 
çox qaynayıb qarışmış, osmanlılarla siyasi dövlət idarəçiliyi və din 
arasında  ikitirəliyin  yaranmasından  müəyyən  çağlarda  uzaqlaşma 
meyilləri yaransa da, mənəvi dəyərlərə, adət-ənənələrə, ozan və aşıq 
sənətlərinə bağlılıq bu sapınmalardan hər iki qardaş xalqı xilas et-
mişdir. Bu məsələdə tarix meydanında keçmiş nüfuzunu itirmiş fars-
lar, ərəblər və xristian dünyası od rolunu oynasa da, qopuza, saza 
sığınan oğuz nəslini kökündən, soyundan ayıra bilməmiş, qardaşın 
biri «həpimiz», digəri «hamımız», biri «sultanım», «paşam», digəri 
«xanım»,  «bəyim»  desə  də,  türklüyünə  qayıtmışdır.  Çünki  bayatlı 
Dədə Qorqudun söylədiyi kimi, «gəlimli-gedimli dünyada qarı düş-
məndən dost olmaz». Və dar günlərdə yenə ulu ozanın sözlərini yada 
salıb bir-birilərinə bağlılıqlarını nümayiş etdirmişlər:
Ağzın üçün ölüm qardaş!
Dilin üçün ölüm, qardaş! [10,  211]
Mifoloji-arxaik qəhrəmanlıq və tarixi qəhrəmanlıq dastanlarında 
zamanın əsas çıxış fərqləri, tədqiqatçılar tərəfindən aşağıdakı şəkildə 
müəyyənləşdirilmişdir:
1. Eposlarda zamanın ilkin mühüm əlaməti ondan ibarətdir ki, 
1 
V.V.Bartoldun  dediyi  kimi,  dastandakı  oğuzlar  türkmənlər  olsaydılar,  «Qanlı 
Qoca  oğlu  Qanturalı  boyu»nda  bu  sözlər  əsas  qəhrəmanın  dilindən  çıxardımı? 
«Pəs  varasın,  bir  cici-bici  türkman  qızını  alasan,  nagahandan  tayanım,  üzərinə 
düşəm, qarnı yırtıla?..»//«Bəs gedəsən, bir cici-mici türkmən qızını alasan, birdən 
sürüşüb üzərinə düşəm, qarnı yırtıla?..» Mətndəki «cici-mici» indiki dildə «incə-
mincə» şəklində işlənən söz mənasında başa düşülməlidir.

---

8
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
təsvir «başlanğıc»la – «dünyanın uşaqlıq» çağlarıyla  və hər hansı 
bir etnosun əsasını qoyan ilk nümayəndə ilə əlaqəli şəkildə – sonrakı 
inkişaf mərhələlərində təbəqələşərkən yaranan bütün müxtəlifliklər 
nəzərə alınmaqla verilir (Propp V.Y., Neklyudov S.Ö., Koroğlı X.Q., 
Şarakşinova N.O.,  Kudiyarov A.V.). Bu dövrü ümumiləşmiş halda 
«mifik zaman» kimi işlətmək daha düzgündür. «Oğuz kağan» dasta-
nında zamanın çıxışı məhz bu şəkildədir:
UYĞUR OĞUZNAMƏSİNİN
TRANSKRİPSİYASI
AZƏRBAYCAN TÜRKCƏSİNƏ
ÇEVRİLMİŞ QARŞILIĞI
«Bolsunğıl deb dedilər. 
Anun anağusu oşbu turur. Takı 
mundan son sevinc tapdılar. 
Kenə günlərdən bir Ay kağannun 
közü yarıb bodadı, erkək oğul 
toğurdı».
«Qoy olsun dedilər. Onun 
görünüşü, bax budur... Bundan 
sonra sevinc tapdılar. Günlərdə bir 
gün Ay kağanın gözü parladı, erkək 
oğul doğdu» [17, 10]
     2. Zamanın eposlarda ikinci xarakterik epik şəraiti onunla şərtlə-
nir ki, birincinin əksinə olaraq hadisələr «fantastik yozumda deyil, 
həqiqətən baş vermiş kimi qəbul edilir» [28, 229]. 
Dinləyənlər  onlara  müəyyən  tarixi  dövrün  ciddi  qaynaqlarıtək 
yanaşırlar. Bu, eposlarda «emprik zaman»ın əksi hesab edilir. «Kita-
bi Dədə Qorqud»da rastlaşdığımız ilk təsvirə diqqət yetirək: «Rəsul 
əleyhissəlam zəmanına yaqın Bayat boyından, Qorqut ata diyərlər, 
bir ər qopdı. Oğuzın, ol kişi təmam bilicisiydi, - nə diyərsə, olurdı. 
Ğaibdən dürlü xəbər söylərdi. Həq təala anın könlinə ilham edər-
di...» [10, 31] 
Eposda  tarixi  zamanın  bütün  əlamətləri  özünə  yer  tapmışdır. 
Belə ki: a) tarixə bəlli dövrə – Məhəmməd peyğəmbərin yaşadığı 
zamana, b) məlum tayfaya – Bayat boyuna, Oğuz elinə işarə vardır. 
Lakin həmin fikirlərin özündə arxaik dünyagörüşünün izləri də qo-

---