9
runub saxlanmışdır – Qorqud ata gələcəkdən xəbərlər verir, Allah
onun könlünü ilhamlandırır.
«Dədə Qorqud» oğuznamələrinin spesifikliyini şərtləndirən
amillər əsas hadisələrə – boylara keçməzdən əvvəl özünü göstərir.
Ancaq bu təkcə arxaikliklə (mifikliklə) tarixiliyin eyniləşdirilməsi
ilə bağlı deyildi. Əslində mifik zamanı emprik zamanın içərisində
əridən ozanlar türkün tarixinin uzaqlığını, ilkinliyini təsdiqləyirdilər.
Dədə Qorqudun eposda zamanın özünü – hadisələrin yekununu, nə-
ticəsini müəyyənləşdirən şəxs kimi təqdimi göstərir ki, ilk cümlədə
onu konkret dövrlə bağlamaq olduqca şərti xarakter daşıyır. Çünki
belə edilməsəydi, onun zamanı qabaqlayan kəlamlarına inam azalar-
dı: «Qorqud ata ayıtdı: «Axır zamanda xanlıq gerü – Qayıya dəgə,
kimsənə əllərindən almıya. Axır zəman olıb qiyamət qopınca bu di-
digi Osman nəslidir. İşdə sürilib gidəyürir...» [10, 31] Yazıya alındı-
ğı (ya da üzünün köçürüldüyü) dövrdə oğuznamələrin müqəddimə-
sində katiblər tərəfindən Osmanlı sarayının xeyrinə xeyli dəyişiklik
edildiyi göz qabağındadır. Birincisi, «Kitab»ın adında və boylarda
«Dədə» kimi təsdiqlənən Qorqud burada «ata» şəklindədir. İkincisi,
səlcuqların tarix səhnəsindən çıxarıldığı ərəfədə türkün başqa qo-
lunun dirçəlməsi ideyasının məhz gerçəklik kimi formalaşdırılması
müəyyən dövrün möhürünün sonradan vurulması deməkdir.
Başlanğıcda üç dəfə «ata» kimi verilən Qorqud müdrikliyini,
ululuğunu təsdiqləyən kəlamlara keçiləndə «dədə»ləşir, əslində öz
adına qaytarılır. Çünki artıq katiblər məqsədlərini həyata keçirib
türkün səlcuqlarla bitib-tükənmədiyini çatdırmışdılar. Bu, çox incə
məsələdir. Ancaq faktdır: müqəddimədə də dörd abzasdan üçün-
də ata (Kiçik Asiya türklərinin tələffüzünə uyğun) kimi çıxış edən
Qorqud dördüncü və əsas hissədə (ona görə əsas hissədir ki, əvvəl-
ki abzaslarda onun haqqında qısa məlumat verildiyi halda burada
yaratdıqlarına üz tutulur) «Dədə» şəklində təqdim olunur: «Dədə
Qorqut soylamış...» [10, 32].
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya
10
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Bu hal təsadüfi xarakter daşısaydı, müqəddimə mətnində Qorqu-
dun sonrakı təqdimlərində bir yerdə də olsa, təzədən «ata»ya qayıdış
nəzərə çarpardı. Halbuki bir daha onun bu tələffüzü yada düşmür.
Özü də S.Əlizadənin müşahidəsinə görə, Drezden nüsxəsində bu
sözlər hər dəfə qalın hərflərlə yazılıb nəzərə çarpdırılmışdır: «Dədə
Qorqut bir dəxi soylamış». Yaxud: «Dədə Qorqut soylamış, görəlim,
xanım, nə söylamış» [10, 32]. Dədə Qorqudun dilindən söylənən
aforizmlər əslində katiblər tərəfindən onun xalq arasında gəzib-dola-
şan əsl müdrik kəlamlarına uyğunlaşdırılaraq yazılmış, mətnə əlavə
edilmişdir. Burada məqsəd İslam mühitində eposun yazılı mətninin
geniş yayılmasına şərait yaratmaq idi. Lakin əvvəlki üç abzasdakı fi-
kirlərin aşılanmasındakı qayə ilə heç bir əlaqəsi olmadığı üçün «ata»
kimi deyil, əslində olduğu şəkildə saxlanılmışdır.
Eposun müqəddiməsinin sonunda qadınlarla bağlı Ozanın qə-
naətləri müstəqil əsər, yaxud mətn təsiri bağışlayır. Çünki orada söy-
lənən fikirlərin nə Dədə Qorquda aid aforizmlərlə, nə oğuz-səlcuk,
nə oğuz-osmanlı adətləri ilə, nə də boylarla səsləşməsi var. Zaman
və məkan baxımından da olduqca fərqli detallar nəzərə çarpır. Elə-
cə də ayrı-ayrı boylarda emprik zaman kimi götürülən epik təsvirdə
bəzən konkret məkan göstərilir: «Bir gün Qam ğan oğlı xan Bayındır
yerindən turmışdı. Şami günligi yer yüzünə dikditrmişdi. Ala seyvanı
göy yüzinə aşanmışdı. Bin yerdə ipək xalça döşənmişdi». [10, 34]
Həmin təsvir tarixi zaman və məkan baxımından məlum dövrlə
səsləşir. Oğuzların başçısı ildə bir dəfə böyük bir məclis düzəldib
görülən işləri yekunlaşdırar, bəyləri xidmətlərinə görə mükafatlan-
dırar, gələn il üçün tədbirlərini söyləyər, təklifləri dinləyib müzakirə
edərdi.
Türk tarixində «toy», «qurultay» adı ilə tanınan məclis idarəçi-
likdə ilk demokratik institutlardan biri idi. Dastanda həmin tarixi
mərhələ ümumiləşdirilir, bədii formaya salınıb aşağıdakı mətndə
emprik zamanın illə müəyyənləşən kiçik dövrünə aid (il ərzində bir
11
dəfə təkrarlanan) hal kimi təqdim olunur: «Xanlar xanı xan Bayındır
yildə bir kərə toy edib, Oğuz bəglərini qonaqlardı. Genə toy edib,
atdan ayğır, dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırmışdı».
Öncə məkanın təsvirinin konkretləşməyə doğru meyilli olduğu
müşahidə olunur. Lakin arxaik qəhrəmanlıq eposlarında olduğu
kimi, burada da zaman üç çadır şəkilli mifik dünya modelinin təsvi-
ri ilə yekunlaşır. Ona görə də xan məclislərini tarixiliyin əlamətitək
götürüb oğuzların Azərbaycanda oturaq həyata başladıqları çağla
əlaqələndirmək mümkün olmur. Mənbələrdə də bu hal daha əvvəlki
çağlarla əlaqələndirilir.
Herodot skiflərdən danışanda onların bir adətinin təsvirini verir
ki, eposdakı Bayındır xanın məclisini xatırladır. Belə bir sual doğur:
mətndə hadisələr ilin hansı mərhələsində başlayır? Axı, tarixi-qəh-
rəmanlıq eposlarında zaman bəzən ən kiçik hissəsinə qədər (saatla,
günlə, ayla, fəsillə, bədii dilin imkanlarından istifadə edildikdə isə
«yellər əsəndə, gün doğanda» şəklində) konkret göstərilir. «Dirsə xan
oğlu Buğac...» boyunda hadisələrin zamanı poetik fiqurların mətnə
ustalıqla daxil edilməsi ilə müəyyənləşir. Belə ki, toy məclisinə çağ-
rılan Dirsə xan səhər tezdən – «alar sabah qalqubanı yerindən uru
turıb, qırq yigidi boyına alıb Bayındır xanın söhbətinə gəlir».
Bu epizodun məhz yaz girən ərəfədə baş verdiyi isə dolayı şəkil-
də təqdim olunur:
«Salqum-salqum tan yelləri əsdigində,
Saqallu boz ac turğay sayradıqda,
Saqalı uzın tat əri banladıqda,
Bədəvi atlar issini görüb oğradıqda,
Aqlı, qaralı seçən çağda,
Köksi gözəl qaya tağlara gün dəgəndə,
Bəg yigitlər cılasınlar bir-birinə
qoyulan çağda» [10, 34]
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya
Dostları ilə paylaş: |