27
dirilir: bir Günəşin rəmzidir - yaradıcıdır, kişidir, işığın, odun təm-
silçisidir; iki Aydır - qaranlıq, soyuqluqdur, dağıdıcıdır, qadındır;
üç Yupiterdir - ucalıq, böyüklük deməkdir; dörd Urandır - ağılın,
müdrikliyin yayıcısıdır; beş Merkuridir - dövlət simvoludur, sərvət
gətirəndir; altı Veneradır - məhəbbətin və gözəlliyin qoruyucusudur;
yeddi və səkkiz ayrılıqda hər hansı bir planetlə bağlanmır; doqquz
Marsdır – müharibələrin hamisidir.
Müqəddəs rəqəmləri Azərbaycanda ilk araşdıran Y.V.Çəmənzə-
minlidir. O, 3, 7, 9, 40 rəqəmlərinin mənşəyi məsələsinə toxunmuş
və «Məlikməmməd» nağılından bəhs açanda onların sakrallığına
xüsusi diqqət yetirmişdir. Padşahın üç oğlunun dünyaya gəlməsi,
quyuda üç mağarada üç divin yanlarında üç qız saxlaması, Məlik-
məmmədin divlərlə 40 gün, 40 gecə güləşməsi, Zümrüd quşunun 40
şaqqa ət, 40 tuluq su götürməsi, 40 gün, 40 gecə toy olması epizodla-
rını mifoloji düşüncənin məhsulları saymışdır. Y.V.Çəmənzəminliyə
görə, yeddi sayı o səbəbə müqəddəsdir ki, onda insanın yaşaması
üçün zəruri olan və Zərdüşt fəlsəfəsində materialist əsaslarla məna-
landırılan, yerə məxsus dörd (torpaq, su, hava, od) və göyə məxsus
üç (günəş, ay, ulduz) ən əsas şey birləşmişdir (4+3=7). Rəqəmlərin
sakrallaşmasını mifoloji görüşlərlə bağlayan ədib bəzən ziddiyyətli,
mübahisəli qənaətlər irəli sürsə də, ümumilikdə problemə düzgün
yanaşmışdır. «Türküstanda və türk-tatarların təsiri olaraq rus nağıl-
larında rast gəldiyimiz 9 rəqəmini bizdə görmürük» hökmü onun
folklor materialları ilə hərtərəfli tanış olmaq imkanı tapmaması ilə
və xalqımızın ilkin dünyagörüşünün təkcə atəşpərəstliyə köklənmə-
si ideyasını əsaslandırmağa çalışması ilə bağlamaq olar. Türklüyün
Azərbaycanda ancaq dil faktoru tək yaşadığını, özbək və qazaxlarda
isə həm də kökdən gələn adət-ənənə şəklində qaldığını göstərən qə-
naətləri zərdüştlüyün türk inancına zidd tərəfləri ilə əlaqədar idi, o,
məhz bu mənada yazırdı ki, «zərdüşti fəlsəfi və etiqadlardan doğan
nağıllarımız yalnız dil etibarilə türkləşmişlər. İrqi rəqəmini nağıllar-
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya
28
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
da işlədən Orta Asiya yalnız dilcə deyil, məzmunca da nağıllara təsir
etmişdir...» [4, 50]. «Azərbaycan nağıllarının əhvali-ruhiyyəsi» adlı
məqaləsində isə türklüyü həm də ruh, adət-ənənə baxımından lap
qədimlərdən özümüzdə daşıdığımız qənaəti irəli sürülür və bildiri-
lir ki, «Hər bir irqin özünə məxsus rəqəmi var: türkün 9» [28, 46].
Alim burada özünün əvvəlki hökmünün əksinə çıxaraq təsdiqləyir
ki, Azərbaycan türkləri də 9 rəqəmini müqəddəs hesab etmiş və folk-
lorunda geniş işlətmişdir.
Ümummiyyətlə, kəmiyyət anlayışlarının meydana gəlməsi ilə
bağlı təsəvvürlərə görə, bir kiloqram pambıqla, bir kiloqram dəmi-
rin çəkisinin eyniliyi körpə uşağın ağlına çətin yerləşir. O səbəbə
ki, pambıqla dəmirin həcminin onun gözündə tamam əks formada
görünməsi iki varlığın çəkisinin bərabərliyini anlamağa maneçilik
törədir. Bəşər övladının şüurunun oyandığı ilkin çağlarda da belə ol-
muşdur. Məsələ təkcə onda deyildi ki, başlanğıcda ulu əcdad əqli
inkişafı ilə uşaqdan fərqlənmirdi, həm də sadəcə olaraq bütün topla-
dığı təcrübə, düşüncəsinin istiqaməti, dünyanı dərketmə qabiliyyəti
də analoji cəhətdən uşağınkılarla eyni idi. Deməli, insan saymağı
öyrənəndə üzərində hesablama apardığı konkret əşyanı nəzərdə tutsa
da, rəqəmlərin dəyişməsinə deyil, sayılan varlıqların həcminin artma-
sına diqqət yetirmişdir. Ona elə gəlmişdi ki, rəqəmlər çoxalıb-azal-
dıqca varlıqlar da başqa keyfiyyətə, yaxud hala keçir. Digər tərəfdən,
əşyaların sayının və çəkisinin eyniyyəti zamanı zahiri görünüşündə
ciddi fərqlər nəzərə çarpırdı. Məsələn, yüz ədəd doğranmış odunla
yüz oxun yer tutumunda böyük fərq vardı. Şüuru hələ tam inkişaf et-
məmiş körpə uşağa desən ki, bu əşyaların sayı bərabərdir, inanmaz.
Yaxud beş atla, beş toyuğun yerləşməsi üçün hazırlanan tövlə və
hin bir-birindən tamamilə seçilir. Burada «sakinlərin» sayı
eyni olsa
da, tutumu, növü, xarakteri, çəkisi, funksiyaları tamamilə başqadır.
Deyilənləri daha aydın başa düşmək üçün təbiət hadisələrinin sayı-
nın eyniliyində onların formasındakı fərqlərin mövcudluğuna nəzər