D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı •Folklor, Etnoqrafiya və Mifologiya •Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya
Folklor örnəkləri: Ağdam folkloru
Yüklə 29,12 Kb. Pdf görüntüsü
|
295 Folklor örnəkləri: Ağdam folkloru O qədər oynamışlar, Xurdu-xəşil olmuşlar. (Qar) Əlamət, ay əlamət, İşi tamam qiyamət. Əli yox şəkil çəkir, Dişi yoxdu dişdəyir. (Şaxta) Ay atım, əyri atım, Qayadan qorxmaz atım. Yük yüklərəm aparmaz, Alınmaz pula satım. (Koramal) Kolları gəzər pusa-pusa, Qıçları uzun, qolu qısa. (Dovşan) Əkdim palıd, Çıxdı şabalıd. Ortasından bir zoğ çıxdı. Nə palıddı, nə şabalıd. (Qağıdalı) Gödəcık kişi, Patavamnan var işi. (Biz) O nədi ki, şəni qıfıllı siyahkar, Yağar cisminnən yaz, yayı, qışı qar. (Ələk) Maral-maral inəyim, Qarnı xaral inəyim, Su içməz, ot otlamaz, Çəpər yaran inəyim. (İlan) Gejə-gündüz işlər, Dişlərini dişlər. (Saat) Ağaşa çıxar, Ağzına tıxar. Hər kəsə dəysə, Evini yıxar. (Tüfəng) Şəhrəbanı gəzər obanı, Altı ayağı, iki dabanı (Tərəzi) Sarıdı zəfəran deyil, Girdədir, girdəkan deyil, Yazılıdır quran deyil. (İmperial, qızıl pul) Mücürü, ay mücürü, İlişdirdi ucunu. Yeddi qatar nər gərək, Çəkə onun gücünü. (Kotan) Suda balıx, Quyruğu yanıx. (Piltə) Uzaqdan baxırsan qaracadı. Yaxına gəlirsən ölücədi, Barmax sox gözünə diricədi. (Qayçı) Altı taxta, üstü taxta, Ortasında dəmir balta. (Xəncər) Həpdi-həpə, Qızıl günə, Dövran ötər, Çiçək səpər. (Təndir və çörək) Həri-həri həridən, Hikmət gördüm dəridən, Ağzı var irəlidən, Buynuzları geridən. (Çəyirtkə) Çullaram çulum salar (Sac) O nədir ki, hər yana işıq salar, Öz dibinə yox. (Çıraq) O nədir ki, gejə-gündüz yol gedir. (Saat) Söylədi: Ağdam rayonu Ağdamkənd kənd sakini, 1939-cu il təvəllüdlü Əliyeva Solmaz Mirdənə qızı 296 DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI Laylalar Layla deyim ucadan, Səsim gəlsin bacadan, Xuda səni saxlasın, Çiçəkdən, qızılcadan. Layla gülüm, a layla, Qızılgülüm, a layla. Layla deyərəm həmişə, Səsim gedər yenişə 1 . Yasdığında gül bitsin, Yorğanında bənövşə. Layla gülüm, a layla, Qızılgülüm, a layla. Layla deyərəm, su gəlsin, Balamın yuxusu gəlsin, Uzax-uzax ellərdən, Balamın atası gəlsin. Layla gülüm, a layla, Qızılgülüm, a layla. Layla dedim, yat dedim, Yastığa baş at, dedim, Ayla, günlə demirəm, Saatla boy at, dedim. Laylay, laylay, a laylay, Körpə balam, a laylay. Layla dedim, yatasan, Qızılgülə batasan. Qızılgül kölgəsində, Şirin yuxu tapasan. Laylay, laylay, a laylay, Körpə balam, a laylay. Layla dedim asına 2 Həm özünə, həm asına Balamın toy xəbəri Gələydi anasına. Laylay, laylay, a laylay, Körpə balam, a laylay. Layla dedim yat, Şirin yuxu tap. Anan boyuna qurban Tez böyü, boy at. Layla balam, a layla, Şirin balam, a layla. Atalar sözləri və məsəllər -Adın nədir? -Muzdur. -Yerində düz dur. -Adın nədir? -Nökər. -Niyə durmusan bekar? Aç qapını, ört qapını. Bu dünyadan xəbəri yox, O dünyadan danışır. Ayran ver ayransıza, Qalmaz bu dövran sizə. Vaxt olar ayran olar, Verməzlər ayran sizə. 1. Enişə, aşağıya. 2. Boy-buxun. 297 Folklor örnəkləri: Ağdam folkloru Evsizə qız verməzlər. Evlənən göz qulaqda olar. İlan çıxdığı qapını tanıyır. Getməsin o yaman ki, yerinə yaxşı gəlməyəcək. Gec danışsan, kəlamın gül olar. Gedər bağlar qorası, Qalar üzlər qarası. İki düşün, bir danış. İlanı Seyid Əhməd əli ilə tutur. İgid yüz yaşar, fürsət bir düşər. İmam şaftalı ağacı deyil ki, hər yerdə bitə. İlkin var—mülkün var. İllər qocaltmaz insanı, qüssə qocaldır. İstəyirsən qocalıqda hörmətin olsun, Cavanlıqda qocalara hörmət elə. İrz (ismət) insanın qanbahasıdır. “İstəmirəm” deyəndən qorx. İt sümüyü ölçüb udar. Yabıya rəhm etməyən yabısız qalar. Söylədi: Ağdam rayon sakini, 1944-cü il təvəllüdlü Qirayət Cavad qızı Məhərrəmova 298 DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI Yağla yovşan da yeyirlər. Yad gəlib qohum olunca, qohum yad olar. Getdin adına, tüpürdüm dadına. Yağışda düşmənin qoyunu, dostun atı satılsın. Yalançının adına inanma. Yuxu ölümün qardaşıdır. Payız suyu kasıbın bogazına təngdir. Pay bölənə pay qalmaz. Gəlin atda, qisməti yadda. Sözün bilməyən ağız başa toxmaq vurdurar. Gəlindən qız olmaz. Padşahın da rəiyyətə işi düşər. Paxılın gözü doymaz. Leylək günün tak-takla keçirər. Leş görəndə quzguna dönər. Uzunluq nə bilir, Çərşənbə, cümə. Köhnə qurd yolunu azmaz. Kömürçünün evinə girən üzü qara çıxar. Hürüşün bilməyən it, həsinə (sahibinə) qonax gətirər. On iki imama yalvarınca, Bir Allaha yalvar. Kasıbdan Allahın da zəhləsi gedir. 299 Folklor örnəkləri: Ağdam folkloru Tısbağa çanağından çıxıb çanağın bəyənmir. Kasıbın heç nəyi olmasa da uşağı çox olar. Könlü yemiş istəyən dolanar tağ başına. Oba yiyəsiz qalanda donuz təpəyə çıxar. Varlının xoruzu da yumurtlar. Şir qocalanda özünə gülməyi gəlir. Cücə ağgünlü olsaydı, toyuq əmcəkli olardı. Paltarı təzəliyində, namusu gəncliyində qoru. El gözündən düşən boy atmaz. Özünə qıymadınmı, özgəyə qıyma. Yayda çuxanı götür, Qışda özün bilərsən. Ala qarğa çoxbilmişliyindən uzağa düşər. Xəsisə zəhər versən, pulsuzdur deyə içər. Xəsisdən qışda buz almaq olmaz. Elm ağlın çırağıdır. Səbir eyləyən çox yaşar. Söz üçün usta, iş üçün xəstə. Söz insanın vuran əlidir. Ağlınla gör, qəlbinlə eşit. 300 DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI Lətifələr Ana qarğa balasına öyüd verir: -Elə ki, gördün adam yerə əyildi, tez qaç. -Niyə ki, bəlkə o, daşı cibində gətirir, - deyə, bala cavab verdi. *** Bir məmləkətin vəziri şaha bir gün deyir: -Şah sağ olsun, eşitmişəm ki, bu yaxınlarda sular quruyacaq, güclü yağış yağacaq və bütün məmləkət əhli yağış suyundan içib dəli olacaq. -Bəs sən nə tədbir tökmüsən, vəzir? -Şah sağ olsun, mən su ehtiyatı götürmüşəm. Vəzirin dediyi gün gəlib çatır. Bütün camaat yağış suyu içib dəli olurlar. Şahla vəzir isə saxladıqları sudan içirlər. Camaat şahla vəzirin onlar kimi hərəkət etmədiklərinə təəccüblənirlər və onları “dəli” adlan- dıraraq daş-qalaq edib öldürürlər. *** Kişi saja çörək salan arvadına deyir: -İnək almaq isdiyirəm nə təər olar? Arvad: -Lap yaxşı, a kişi, buzoyunu bax ora bağlıyarıx, - deyə, oxloyu yan tərəfə uzadır. Kişi: -Ay arvad yavaş, buzoyun gözün töhdün. *** Meşə heyvannarı bir yerə yığışıb çayı keşmək üçün körpu tihməh ətrafında məsləhət edirlər. Onlar çox danışıllar, məşvərət edirlər. Uzun- qulaq kənarda dayanıb bütün bunnara göz qoyurdu. O birdən: -Siz mana deyin görüm bu körpünü çayın uzununa tikirsiniz, yoxsa eninə? - deyə, dostlarından soruçur. *** Bir evə qonax gəlir. Qonaxla ata söhbət edir, oğul isə kənarda da- yanıb qulax asır. Bir azdan oğul: -Ata, icazə ver bir söz deyim, - deyə atasından 301 Folklor örnəkləri: Ağdam folkloru icazə istəyir. Ata: -Bala, həmişə danışanda sözü ağzında bişir, sonra çıxart. Bir az keçir, oğul yenə: -Ata, izn ver, bir söz deyim. Ata: -Bala, danışmazdan əvvəl həmişə sözü ağzında bişir, sonra çıxart. Bir azda keçir, oğul yenə söz demək üçün atasından izn istəyir. Ata: -Bala, de, amma fikirləş sonra. Oğul: -Ata, bizim qonağımızın başı lap itimizin başına oxşayır. *** Bir gün taxıl zəmisinə böyük bir öküz girir. Bütün camaat yığı- şır ki, “bəs bu öküzü nətər çıxardaq ki, zəmini çox xarab etməsin?” Çox fikirləşirlər, məşvərət eliyirllər, ağsaqqal gəlsin, qarasaqqal gəlsin, görək neyləyirik. Ağsaqqal gəlir və öz ağıllı məsləhətini verir: -Yıxın sürüyün! *** Bir gün ana, yumurta bişirən qızından soruçur: -Qızım, neçə dəqiqədir yumurtanı qaynadırsan? -Doqquz dəqiqə. -Sənə demədim üç dəqiqə qaynat! -Ana, axı üç yumurtadır. *** Yoldan keçən bir padşah saçları ağappaq, saqqalı isə qapqara bir kəndlidən soruşdu: -Niyə başının tükü ağ, saqqalın isə qaradır? -Çünki başım saqalımdan iyirmi il böyükdür. *** Gözləmə otağına daxil olan tibb bacısı bildirir: -Dokturun qəbul vaxtı saat dördə kimidir. O daha heç kəsi qəbul etməyəcək. Gözləyənlərdən biri narazılıqla dillənir: -Onda zəhmət çəkib bu elanı itə də bildirin ki, ayağımı beşin yarı- sında tutmasın. *** Bir qoja qaça-qaça vağzala gəlir və soruçur: 302 DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI -Qatar çoxdan gedib? -Yox, beş dəqiqə olar. -Allaha çox şükür, dedim, bəs çox gecikmişəm,- deyə, qoja arxayın olur. *** Ermənini suya - dənizə atmax isdiyirlər. Bu zaman bir balıx başını sudan çıxarıb yalvarır: -Amandı, onu suya atmayın, sabah bütün balıxları yurd-yuvasından çıxarıb deyəcək: “Bu dəniz də bizimdir ”. *** Çox çirkin bir qadın faytona minərkən faytonçudan soruçur: -Sizin atlar ürkək deyil ki? Faytonçu deyir: -Narahat olmayın, əyləşin, onlar dönüb dala baxmırlar. *** Kəndli şəhərə gəlir və ət dükanına girib satıcıdan soruşur: -Sizdə donuz piyi var? Dükançı kəndlini ələ salmaq niyyəti ilə: -Ay kişi, biz burada piy yox, axmaqları satırıq. -Kəndli özünü itirməyib cavab verir: -Görürəm, maşallah, alveriniz yaxşı gedir, səndən savayı dükanda bir şey qalmayıf. *** Oğru birinin üzümlüyünə girir. Keçir bağbanın əlinə. Bağban oğ- rudan soruçur. -Sən burada nə edirsən? Oğru deyir: -Mən gəlmişəm ki, tənəklərə dərman çiləyim. Bağ sahibi təəccüblənir: -Ay kişi, heş indi dərman çiləmək vaxtıdır? -Görmürsən, mən hələ bağın üzümünü dərməmişəm? Oğru deyir: -Bəlkə sən ölənəcən bağının üzümünü dərməyəcəksən, məgər mən 303 Folklor örnəkləri: Ağdam folkloru öz işimdən qalacağam? *** Biri o birisindən soruçur: -Elə təsvir elə ki, dənizdəsən, birdən qayığın bir tərəfi qırıldı, nə edərsən? -Tez o biri tərəfini də deşərəm ki, su axıb tökülsün. *** Müəllim: -Suda - quruda yaşayanlara aid kim misal göstərə bilər? Şagird: -Matroslar. *** Oğul ataya: -Ata, yatmısan? -Yox. -Onda mənə 3 manat pul ver. -Bala, yatmışam, məni narahat eləmə. İnam və etiqadlar Qapının dabanında oturmazlar, bu qaramatlıq əlamətidir. Təndirə kündə yapanda gərək yanında oğlan uşağı durmasın, yox- sa kündələr küt gedər. Şər vaxtı adama qarğış eləməzlər, o vaxt elənən qarğış adamı tez tutar. Adna axşamı hana toxumazlar, həmin axşam pərilər su daşıyırlar, iplər ayağına dolaşıb onları yıxar. Atasına oxşayan qız xoşbəxt olar. Atı satanda yüyənlə yəhərini verməzlər. Qabında xörək saxlayanın nişanlısı çirkin olar. Qaranquş yuva quran həyətdə həmişə şadlıq olar. Axır çərşənbə gecəsində pis danışmaq, kefsiz olmaq, nalayiq hərəkət etmək olmaz. Deyirlər ki, insanın çərşənbə axşamı hər əməli, 304 DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI istəyi, fikri, davranışı təzələnir. Axır çərşənbə gecəsində təbiətdə hər nə varsa, hamısı təzələnir- deyərlər. İlin payız fəsli, yazın əvvəlki ayları yağmurlu keçərsə, - deyərlər məhsul bol olacaq. Odun üstünə su tökməzlər, od sönsə, ocaq sönər. Səpin vaxtı buğda qovursan məhsul az, yarma bişirsən bol olar. Gejə vaxtı qonşuya qatıx, un, duz, pul verməzlər, yoxsa evin bərəkəti gedər. Dilinə düyün düşəndə yanımdakı adamı üç dəfə deməlisən: “dilimə düyün düşüb”. Yanındakı da sənə üç dəfə təkrar eləməlidir: “Tüpür yerə,düşsün!”. Onda düyün dilindən düşər. Ocaxda gülün titrəməsini görsələr, od xeyrə oynayır,-- deyərlər. Dağdağan ağacını kəsmək xeyir verməz. Əldə qayçı oynadanda dava düşər. Nişan üzüyünü girov qoymazlar. Ərə verilən qızı ocağın başına dolandırıb: “Qoy odlu-ocaxlı ol- sun!” - deyərlər. Vəfat etmiş əziz adamdan söhbət düşən vaxtı yanındakılar- dan kimsə qəflətən asqırsa, onun paltarının ətəyindən üç dəfə dartıb deməlisən: “Bizimsən, bizimsən, bizimsən!” Körpəni güzgü qabağına tutmazlar, yoxsa uşaq güzgüyə baxsa, gec dil çar. Bıçax yerə ağzı üstə düşəndə “ət kəsmək istəyir,” – deyərlər. Uşaq gec dil açanda axura saman töküb at yüyənini uşağın boynu- na keçirib, sonra onu axura aparıb deyirlər: “Adamsan adam ol, hey- vansan heyvan ol, ye bu samanı!” Belə edilsə, uşaq dil açar. Soğan və sarımsaq qabığını oda atmazlar, yoxsa qış soyuq olar. Xalı çox olan adamın qəbri işixlı olar, deyərlər. Ölən adamın hər xalı bir ulduza dönər. Qaranquş civildəyərsə, qış tez gələcək. Payızda toz ağacının yarpaxları yuxarıdan saralsa, o biri yaz tez gələjək, aşağıdakı saralsa, gej. 305 Folklor örnəkləri: Ağdam folkloru Qəbirstanlığın başına dolanmazlar. Şər vaxtı ev, həyət süpürməzlər, kasıblıx olar, - deyirlər. Məhrum adamın keçmiş hərəkətlərindən danışanda “iraq indisindən,” - deyərlər. Şər vaxtı yerə qaynar su tökməzlər. Söylədi: Ağdam rayonu Ağdamkənd kənd sakini, 1931-cı il təvəllüdlü Əliyeva Müzəyyəm İskəndər qızı. Qarğışlar Gözünü ilan tas-tas eləsin işıxlıya həsrət qal. Allah-taala ağlını alsın, qal ağ, göy, qırmızı deyə-deyə. Günün qara olsun! Başın yerdə qalsın! Səni görüm gorbagor olasan. Səni görüm elə dərdə düşəsən ki, dərdinə dəva tapılmasın. Azar gözündən alsın! Səni hal aparsan! Səni yer gizləsin! Gözünə mıx batsın! Səni qara geyin, göyə çalxan! Səni tey-tey ol, əllərdə get! Səni mimar qal. Səni görüm hal qulaxlarından tutsun bir aşağı çəksin, bir yuxarı çəksin. Səni diri-diri doğran. Səni od itirsin. Gününü Allah qara qoysun! Yediyin burnunun iki deşiyindən gəlsin, piltə-piltə tökülsün. Adın qara mərmərlərə yazılsın! 306 DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI Səsin qara yerdən gəlsin! Səni görüm elə it-bata düş ki, izin-tozun da ələ gəlməsin! Səni görüm həmişə əlin quru yerə dəysin. Səni qanına qəltan ol, get dərədə mundar ol. Azar ürəyini para-para eləsin! Səni acından köpük quş, it kimi gəbər! Niyyətin öz başını yesin, pisniyyət başın yerdə qalsın. Səni nə qədər bilirsən, o qədər də bəla çəkən görüm!. Yediyin gözünə dursun, səni mimar 1 eləsin. Səni heç tutduğun işdən yarıma 2 . Səni görüm qələmə ağacı kimi dik quru, dərdinə dəva tapılmasın! Səni görüm el içində böüzm 3 ol. Səni görüm əlin əllərə çatmasın, ahun, fəğanın əskik olmasın! Anadan əmdiyin süd haramın olsun, burnundan gəlsin, səni kor eləsin! Səni görüm diri-diri qurdalayıb inilən! Alqışlar Allah qardaşlarının canın sağ eləsin, gözünə çırax eləsin! Süfrəniz açıx, üzünüz ağ, kefiniz kök olsun! Qazancın ana südü kimi halal olsun! Sizi görüm qoşa qarıyın, can deyin, can eşidin! Allah fəryadına çatsın, səni muradına yetirsin! Xudayə Xudavəndi Kərim Allah kölgənizi üstümüzdən əskik elə- məsin, sizi min qol, min budax eləsin! İşıgınız gur, eviniz abad, kefiniz kök, damağınız çağ olsun! Əli belini qurşasın, dadına yetsin, səni naümüd qoymasın! 1. Kor 2. Xəcalətli 3. Xeyir görmə. 307 Folklor örnəkləri: Ağdam folkloru Eviniz axarlı-baxarlı, gəlimli-gedimli, qonaxlı-qaralı olsun! Həmişə xoş sədanız gəlib könülləri şad eləsin! Yolunuz işıqlı, səfəriniz uğurlu, könlünüz xoş olsun! Yastığınız yüngül, qəmdən, azardan, dərddən uzax olasınız! Allah işinizi həmişə rast salsın! Rastınıza həmişə yaxşı çıxsın! Allah üzünüzü ağ eləsin! Söylədi: Ağdam rayonu Ağdamkənd kənd sakini, 1940-cı il təvəllüdlü Novruzova Minayə Novruz qızı. Hazırda Ağdamın Quzanlı kəndində yaşayır. 308 DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI K İ TA B I N İ Ç İ N D Ə K İ L Ə R Redaktordan (R.Qafarlı) 3 Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya Ramazan Qafarlı. İç Oğuzla Dış (Daş) Oğuzun savaşının səbəbi 9 Pərixanım Soltanqızı. Y.İmrənin yaradıcılığında xalq sufizmi 26 Xoşbəxt Əliyeva. C.Rumi yaradıcılığında folklor ənənələri 55 Gülnar Əkbərova. Epik ənənədə möcüzəli doğuş motivinin irfani mahiyyəti 81 Leyla Hüseyinova. Qəhrəmanlıq dastanında sədaqətli at obrazı 88 Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya Əzizxan Tanrıverdi. “Dədə Qorqud kitabı”nda at adları 96 Aynurə Əliyeva. Orxon-Yenisey abidələrində işlənmiş onomastik vahidlər 119 Bəhram Məmmədov. Orxon-Yenisey yazılı abidələri və dialektlərimiz 167 Əlvan Cəfərov. Orxon-Yenisey yazılı abidələrinin lüğət tərkibində köməkçi nitq hissələri 196 Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya Mehriban Sərdarova. Orxon-Yenisey yazılı abidələrində vətənpərvərlik tərbiyəsi 216 309 Mündəricat Səlimə Məmmədova. Orxon-Yenisey türk yazılı abidələrində davranış tərbiyəsi 241 Tərlan Əsgərova. Orxon-Yenisey yazılı abidələrində mənəvi tərbiyə məsələri 263 Roza Qələndərova. XIX əsrin II yarısında Qərbi Azərbaycan pedaqoji fikrinin görkəmli nümayəndələri 281 Folklor örnəkləri Ağdamda belə söyləyirlər 289 Bayatılar 289 Tapmacalar 293 Laylalar 296 Atalar sözü və məsəllər 296 Lətifələr 300 İnam və etiqadlar 303 Qarğışlar 305 Alqışlar 306 DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI 1-ci kitab «Qafqaz+» MMC-də hazırlanmışdır. Bədii dizayneri Xəyyam Əliyev Texniki redaktorları Ramin Abduxalıqov, Ləman Qafarova Çapa imzalanmış 27.11.2012. Kağız formatı 84x108 1/32. Həcmi 25,31. Tirajı 300. Sifariş 031. Qiyməti müqavilə ilə. Nəşrə məsul: prof. Ramazan Qafarlı Kitab ADPU-nun mətbəəsində hazır diapozitivlərdən çap edilmişdir. Yüklə 29,12 Kb. Dostları ilə paylaş:
|