D. I. Mendeleyev davriy sistemasidagi elementlarning 85tasini metallar tashqil qiladi. Metallarning 12 tasi s-elementlar, 32 tasi d-elementlar, 28 tasi f-elementlar va kolgani r-elementlardir. Simobdan tashqari xamma

METALLARNING FIZIK VA KIMYOVIY XOSSALARIGA ASOSLANIB SINFLARGA BOʻLINISHI, METALLARNING ICHKI TUZILISH NAZARIYALARI, KAMYOB VA NODIR METALLARNING UMUMIY XARAKTERISTIKASI. NORMAL VODOROD ELEKTRODI. METALLARNING KUCHLANISHLAR QATORI. ELEKTROD POTENSIALNING KONSENTRATSIYASIGA BOGʻLIQLIGI . NERNEST TENGLAMASI. OKSIDLANISH QAYTARILISH REAKSIYALARI NAZARIY ASOSLARI
Reja:
1. Metallarning umumiy xossalari
2. Metallarning ichki tuzilishi
3. Metallarning tabiatda uchrashi
4. Metallarning olinishi
5. Metallarning fizikaviy va kimeviy xossalari
6. Metallar korroziyasi

D.I.Mendeleyev davriy sistemasidagi elementlarning 85tasini metallar tashqil qiladi. Metallarning 12 tasi S-elementlar, 32 tasi d-elementlar, 28 tasi f-elementlar va kolgani R-elementlardir. Simobdan tashqari xamma metallar oddiy xaroratda qattiq moddalardir. Metallarning o'ziga xos belgilari kuyidagilardan iborat.

1. Xar kanday metall o'ziga xos yaltiroklikka ega, buning sababi shuki, ular yeruglik nurini spektrning kuzga kurinuvchan soxasida kaytarish xususiyatiga ega.
2. Metallar issiqlik va elektrni yaxshi utkazadi. Metallarning elektr utkazuvchanligi xarorat ortishi bilan pasayadi va aksincha, karshiligi xarorat ortishi bilan ortadi.
3. Kupchilik metallar odatdagi sharoitda kristall xolatida bo'ladi, ularning koordinasion soni katta kiymatga ega (8 va 12 ga teng)
4. Metallar chuziluvchan va yassilanuvchi bo'ladi.
5. Metallar elektr musbat elementlardir, ya'ni ularning oksidlari kupincha suv bilan birikib asoslar xosil qiladi. Metallarda bu 5 xususiyatning borligiga asoslanib, metallarning ichki tuzilishi xaqida ma'lum tasavvur yaratish mumkin. Masalan, metall yeruglikni kaytarish xususiyatiga ega bo'lgani uchun juda yupka metall plastinka xam shaffof (tinik) bo'lmaydi.
Bunga asoslanib, metall juda zich tuzilgan (ya'ni metallarning xajm birligida juda kup atomlar bor) deyish mumkin.
Metallarning issiqlik va elektrni yaxshi utkazishi - zaryadlangan zarrachalar metallning kristallari orasida oson xarakatlanishi xaqida ma'lumot beradi. Nixoyat, metallarning elektromusbat elementlar jumlasiga kirishi-valent elektronlarning metall atomidan osongina chikib keta olishini kursatadi. Lekin bu (metallar) xususiyatlarining xech qaysisi oddiy moddalarning "metall" yoki "metallmaslari" sinfiga ajratish uchun asos bula olmaydi. Oddiy moddalarni «metall» yoki «metallmaslarga» ajratish uchun kimeviy bog'lanishlar tipini asos qilib olish, kup masalalarni izox qilib olishda juda tugri xulosalarga olib keladi. Demak, zarrachalar orasida metall bog'lanishli oddiy moddalarni metallar jumlasiga,kovalent bog'lanishli oddiy moddalarni esa metallmaslar jumlasiga kiritish kerak.
Oddiy moddalarni bunday 2 turkumga ajratish bir tomondan mutlak va ikkinchi tomondan nisbiy xarakterga ega. Ayni sharoitda oddiy moddalarni metall va metallmaslarga ajrata olamiz,lekin ba'zi oddiy moddalarning "metallar" turkumiga kiritilishi tashki sharoitning uzgarishiga bog'liq bo'ladi.Masalan,surma "metallmaslar" turkumiga kiritiladi, lekin surmaning elektr utkazuvchanligi xarorat ortishi bilan kamayadi. Buni etiborga olganimizda surmani "metallar" turkumiga kiritishga tugri keladi. Kalay 13,2^oS dan yuqorida metall, lekin xarorat pasayib -40 ^oS ga yetganda ok kalay "kulrang kalay"ga aylanadi. Kulrang kalayning kristall katagi xuddi olmos, kremniy va germaniylarning kristall katagi singaridir. Kulrang kalayda atomlar o'zaro kovalent bog'lanishlar xosil qiladi; u yarim utkazuvchanlik xossalariga ega; uning elektr utkazuvchanligi, xuddi metallmaslarniki kabi, xarorat pasayishi bilan kamayadi.
Ximiyaviy bog'lanishlar tipiga kura oddiy moddalar "metall" va "metallmaslar" ga ajratish yarim utkazgichlarning xossalarini tugri izoxlashga imkon beradi. Masalan, odatdagi sharoitda bor, kremniy, uglerod, germaniy, selen, tellur kabi metallmaslarda atomlar bir-biri bilan kovalent bog'langan, lekin bu moddalar kizdirilganda (yeki elektr tasirida) atomlararo kovalent bog'lanishlar yemirilib, orada erkin elektronlar paydo bula bula boshlaydi. Shuning uchun bu elementlar yarim utkazuvchilar jumlasiga kiradi.
1900 yilda Drude taklif etgan "elektron gaz" nazariyasiga muvofiq, metall musbat earyadli ionlar va ular orasidagi tartibsiz xarakat qiluvchi erkin elektronlardan iborat,bu elektronlar gaz molekulalari buyso'ngan qonunlarga buysunadi. Odatdagi xaroratda elektronlar metallar sirtidan chikib keta olmaydi, chunki metallda erkin elektronlarni musbat zaryadli ionlar katta kuch bilan tortib turadi. Metallga tashqaridan elektr maydoni berilganda, elektronlar tartibsiz xarakatini yukotib malum yo'nalishda yugura boshlaydi. Elektronlarning bu xarakatiga musbat ionlar tuskinlik qiladi. Xarorat kutarilishi bilan ionlarning tebranish xarakati kuchayib tebranish amplitudalari kattalashadi. Shunda ionlarning elektronlar bilan tuknashish extimolligi ortadi. Binobarin, elektronlarning malum yo'nalish sari xarakati kiyinlashadi. Boshkacha aytganda, metallning elektr utkazuvchanligi xarorat ortganda kamayadi.
Metallarning tuzilishi xaqida zonalar nazariyasi xam metallarda erkin elektronlar borligini etirof etadi. Bu nazariya asosida kuyidagi mo'loxazalar bor: Metallning kristall panjarasidagi musbat ionlar bir-biridan bir xil uzoqlikda va malum tartib bilan joylashgani uchun bu ionlar bir xil elektr maydon xosil qiladi. Doimo xarakatda bo'lgan erkin elektronlar musbat zaryadli ionlarga yaqinlashganida elektronlarning potensial energiyasi minimal kiymatga ega bo'ladi.
Metallardan "asl" metallar oltin, platina, kumush, (bazan mis, kalay, simob) tabiatda erkin, yani tugma xolatda uchraydi.
Metallarning asosiy massasi Yer kobigida birikmalar xolida uchraydi. Sof metallarning sanoat mikesida xosil qilish uchun yarokli tabiiy xom ashe metall rudasi nomi bilan yuritiladi.
Rudalar kupincha toza bo'lmaydi, ularga bekorchi jinslar-kum, loy, oxaktosh va boshqalar aralashgan bo'ladi. Xar kanday ruda ishga tushirilishdan avval bekorchi jinslardan tozalanishi, boshqacha aytganda "boyitilishi" lozim. Bazan rudalarning boyitilgan shakli "konsentrat" deb ataladi. Rudalar turli usullar bilan boyitiladi. Kupchilik rudalar flotasion usulda boyitiladi.
Metall rudalarining birinchi turkumi oksidli rudalardir. Bunga temir rudalaridan-qizil temirtosh Fe₃O₂, kungir temirtosh Fe₂O₃*3H₂O va magnitli temirtosh Fe₃O₂, alyuminiy rudasi-boksit Al₂O₃*2H₂O, marganes rudasi- pirolyuzit MnO₂, kalay rudasi SnO₂, vismut oxrasi Bi₂O₃ va boshqalar misol bula oladi.
Juda kup metallar tabiatda sulfidlar xolida uchraydi. Bunday rudalar Yer pustlogining chukurrok qismiga joylashgan bo'lib, ularga suv, karbonat angidrid, xavo kislorodi tasir etmagan (shuning uchun ular birlamchi tog jinslari deb yuritiladi). Misol uchun mis kolchedani (CuS*Fe₂S₃), mis yaltirogi (Cu₂S), kinovar (HgS), kurgoshin yaltirogi (PbS), rux aldamasi (ZnS) va boshqalarni kursatish mumkin. Bazan bir necha metallarning sulfidlari aralash xolda uchrab, polimetall rudani tashqil qiladi.
Rudalardan metallar ajratib olishning bir necha usuli mavjud. Bu usullar kaytarilish, termik parchalanish va almashinish prosesslariga asoslangan. Texnikada bu prosesslar metallurgiyaning turli kurinishlarida (pirometallurgiya, gidrometallurgiya, elektrometallurgiyada) amalga oshiriladi.
Kaytarilish prosesslariga misol tarikasida kuyidagi reaksiyalarni keltiramiz:
a) kalayning kumir bilan kaytarilishi:
SnO₂ + 2C --> Sn + 2CO
b) rux oksidining uglerod (II) oksidi bilan kaytirilishi:
ZnO + CO --> Zn + CO₂
v) molibden oksidning vodorod bilan kaytarilishi:
MoO₃ + 3H₂ --> Mo + 3H₂O
g) titan xloridning natriy tasirida kaytarilishi:
TiCl₄ + 4Na --> Ti + 4NaCl
d) metall oksidlarining Si, Al, Mg va boshqalar tasirida kaytarilishi
3Mn₃O₄ + 8Al --> 9Mn + 4Al₂O₃ + O₂
ye) metall ionlarining katodda kaytarilishi:
Ni²⁺ + 2e^- --> Ni
j) nodir metallarning kompleks birikmalaridan kaytarilishi:
2K[Au(CN)₂] + Zn --> K₂[Zn(CN)₄] + 2Au
Termik parchalanish prosesslariga misol tarikasida kuyidagi reaksiyalarni keltiramiz:
a) sirkoniy (IV) yodidning chuglangan volframda termik parchalanishi:
ZvJ₄ --> Zv + 2J₂
b) nikel karbonilning termik parchalanishi:
Ni(CO)₄ --> Ni + 4CO
v) germaniy (II) yodidning yuqori xaroratda parchalanishi:
2GeJ₂ --> GeJ₄ + Ge
Termik parchalanish yuli bilan bulardan tashqari Cr, Fe, V, Nb va Ta kabi metallar xam olinadi.
Simobdan (va qisman seziydan) tashqari barcha metallar odatdagi sharoitda o'ziga xos yaltiroklikka ega bo'lgan qattiq jismlardir. Metallarning fizikaviy xossalari jumlasiga ularning optikaviy, termikaviy, mexaniqaviy, elektr va boshqa xossalari kiradi. Metallarning xossalari - ularning yaltirokligi va shaffof emasligidir. Alyuminiy va magniy yaxlit xolatda xam, kukun xolatda xam yaltirok metall, boshqa metallar esa faqat tekis sirtli yaxlit xolatdagina yaltirok bo'lib, kukun xolatda yaltirok emas.
Kumush, palladiy va indiy eng kup metall yaltiroklikka ega. Shuning uchun xam kumush va palladiy kuzgu ishlab chikarishda ishlatiladi. Kup metallar to'q kulrang bilan ok kumushrang orasidagi tusga ega. Oltin va seziy sarik, vismut kizgish, mis to'q pushti rangga ega. Metallarning buglari alangani malum tusga buyaydi. Masalan, natriy - sarik, kaliy – binafsha rangga, stronsiy - qizil, kalsiy - kovok rangga buyaydi. Bu xodisa asosida spektral analiz usuli yaratilgan. Yerdagi va kosmosdagi moddalarning atom spektorlarini tekshirish natijasida usha moddalarning ximiyaviy tarkibi aniqlaniladi.
Barcha utkazgichlar ikki gruppaga bulinadi: 1) elektron - utkazgichlar (metall va yarim utkazgichlar); 2) ion – utkazgichlar (elektrolitlar).
Metallar va yarim utkazgichlar orqali elektr toki utganda xech kanday ximiyaviy uzgarish sodir bo'lmaydi. Shuning uchun ular birinchi xil utkazgichlar jumlasiga kiradi. Elektrolitlar (ya'ni ikkinchi xil utkazuvchilar) orqali elektr toki utganda, albatta, ximiyaviy uzgarish sodir bo'ladi. Metallarning elektr utkazuvchanligi xarorat ortishi bilan kamayadi, xarorat kamayishi bilan ortadi; nixoyat absolyut nolga yaqin xaroratda metallarning elektr utkazuvchanligi cheksiz katta kiymatga erishadi - metall uta utkazgich bo'lib koladi. Xamma metallar elektrni bir xilda utkazavermaydi. Kumush eng yaxshi utkazadi, vismut eng yomon. Kumushning 0oS dagi elektr utkazuvchanligi 66,7*104 om^-1cm^-1, misniki 64,5*104 om^-1cm^-1, litiyniki 11,8*104
om^-1cm^-1, berilliyniki 18*104 om^-1cm^-1, alyuminiyniki 40*104 om^-1cm^-1, temirniki 11,2*104 om^-1cm^-1, simobniki 4,4*104 om^-1cm^-1, vismutniki 0,9*104 om^-1cm^-1 ga teng.
Shunga asoslanib, metallarning elektr utkazuvchanligiga kura kuyidagi qatorga terish mumkin:
Ag, Cu, Au, Cr, Al, Mg, Na, Tr, W, Be, Li, Fe.... Hg, Bi
Metall begona moddalar qushimchasidan tozalanganida uning elektr utkazuvchanligi ortadi.
Metallarning issiqlik utkazuvchanligi ularning elektr utkazuvchanligi bilan paralel ravishda uzgaradi. Metallardan issiqlik utishida xam elektronlar ishtirok etadi. Ular kristall panjara ichida xarakatlanib, issiqlik energiyasini metallning issiq qismidan sovuk qismiga utkazadi.
Metallarning muxim fizikaviy xossalariga ularning magnit xossalari, plastikligi, qattiqligi, solishtirma og'irligi, suyuqlanish va qaynash xaroratlari kiradi.
Solishtirma og'irligi son bilan 5 dan kichik metallar-yengil metallar, 5 dan kattalari og'ir metallar deyiladi.
Suyuqlanish xaroratsi 800^oS dan past bo'lgan metallar-oson suyuqlanuvchan, 800 ^oS dan yuqori bo'lganlari kiyin suyuqlanuvchan metallar deyiladi.
Metallarning zarrachalari bug xolatida bir atomli molekulalardan iborat.
Temir va uning kotishmalari - kora metallar deb,kolgan metallar esa "rangli" metallar deb yuritiladi; faqat asl metallar - Au, Ag, Pt, Ir bunga kirmaydi. V, Mg, Be, In, Zr, La, Nb, Re, Ge, Ga, Te va boshqalar nodir metallardir. "Nodir metallar" iborasi shartli bo'lib, metall rudalarining qanchalik topilganligiga va toza metall ajratib olish usullarining takomillashganligiga bog'liq; bir vaqtlar "nodir metall" deb xisoblangan titan endilikda bu qatorga kirmaydi.
Metallar uzidan elektron berish xususiyatiga ega bo'lgan elementlardir. Shuning uchun ular ximiyaviy birikmalarda faqat musbat valentlik nomoyen qiladi.
a) metallarning ion zaryadi qancha katta va zaryadi kichik bulsa, metall shuncha kuchli asos xossa nomoyen qiladi.
b) metallarning ion radiusi qancha kichik,ion zaryadi katta bulsa, metal shuncha kuchli kislota xossasini namoyen qiladi.
Xar kanday noasl metall uzidan kura aslrok metallni usha metall tuzi eritmasidan sikib chiqara oladi. Masalan, noasl metall temir o'ziga qaraganda aslrok metall misni mis tuzlari eritmasidan sikib chiqaradi:
Fe + CuSO₄ = Cu + FeSO₄
Shuningdek, agar kurgoshin tuzi eritmasiga rux metali tushirilsa, kurgoshin ruxga qaraganda aslrok bo'lgani uchun,rux kurgoshinni uning tuzi tarkibidan sikib chiqaradi:
Zn + Pb(NO₃)₂ = Pb + Zn(NO₃)₂
Metallarni bu xossasiga asoslanib, kuyidagi Beketov qatoriga terish mumkin:
Li, K, Ca, Na, Mg, Al, Mn, Zn, Fe, Cd, Co, Ni, Sn, Pb, H₂, Cu, Ag, Hg, Au
Bu qatorda turuvchi metallar ishtirokida galvaniq element yaratsak "noasl" metall manfiy kutbni(katodni) va "asl" metall musbat kutbni (anodni) tashqil qiladi. Masalan, CuSO₄ eritmasiga tushirilgan Su ni ZnSO₄ eritmasiga tushirilgan Zn bilan birlashtiriladi va yakobi elementi xosil qilinadi (1-rasm), Su musbat, Zn manfiy kutb bo'ladi. Elektronlar ruxdan chikib, tashki zanjir orqali misga boradi va eritmadagi Cu²⁺ ionlari bilan birikib Su atomlarini xosil qiladi. Katodda mis chukadi. SO₄^2- ionlar diafragma orqali utib Zn²⁺ ionlari bilan birikadi. Yakobi elementida kuyidagi ximiyaviy reaksiya boradi:
CuSO₄ + Zn = ZnSO₄ + Cu