Daġ DÖVRÜ alti cġlddə



Yüklə 2,35 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə17/106
tarix30.12.2017
ölçüsü2,35 Mb.
#18438
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   106

68 

 

buzlaşma gedir. Çaydaşı mədəniyyətinin sonunda formalaşan təbii 



şərait  hələ pleystosenin başlanğıcında Aşel  mədəniyyəti dövründə 

saxlanmaqda davam etmişdir (Məmmədov, 1998). 

Erkən Aşel  mədəniyyəti dövründə  (700-400  min  il bundan 

əvvəl)  iqlimin  istiləşməsi,  Şərqi  Avropa  düzənliyi  və  Qafqaz 

buzlaqlarının əriməsi  nəticəsində  Xəzər dənizinin səviyyəsi qalxır 

və  yenidən K ür-Araz çökəkliyi   Gəncə  meridianınadək su altında 

qalır. Çaydaşı  mədəniyyətinin  isti dövründə olduğu kimi,  landşaft 

qurşaqları  öz  əvvəlki  vəziyyətini  bərpa  edir.  Dağ  ətəklərində  və 

sahilyanı  düzənliklərdə  yenidən  çöl  və  yarımsəhra  landşaftları 

hakim  olur.  Düzənliklərin  çaykənarı  sahələrində  tuqay  tipli 

meşələr  yerləşir.  Aşağı  və  orta  dağlıq  qurşaqlarda  enliyarpaqlı 

meşələr  üstün  mövqe  tutur.    Bu  dövrdə  Azıx  paleolit  düşərgəsi 

enliyarpaqlı  meşələrin  əhatəsində  yerləşmişdir.  Yanvarda 

temperatur  4-7

0

C,  iyulda  22-25



0

C,  illik  yağıntı  1200-1600  mm 

olmuşdur (Məmmədov, 1998). 

Erkən  aşeldən  orta  aşelə  keçid  dövründə  yenidən  soyuq 

iqlim  düşür.  Talış,  Böyük  və  Kiçik  Qafqaz  dağ  massivlərində 

qalxma sürətlənir. Onların ən  yüksək silsilələri buzlaşmaya  məruz 

qalır. Xəzər dənizinin səviyyəsi xeyli aşağı düşür və sahəsi kiçilir. 

Kür-Araz  ovalığı  yenidən  quruya,  hamar  düzənliyə  çevrilir. 

İqlimin  soyuması  dağlarda  meşələrin  yuxarı  sərhədlərinin  aşağı 

düşməsi ilə müşayiət olunur. Azıx mağarası yerləşən ərazidə meşə 




69 

 

qurşağının  yuxarı  sahəsi  1000-1200  m  aşağı  enir,  bu  da  orta  illik 



temperaturun  5-6

0

C  aşağı  düşməsinə  səbəb  olur.  Göstərmək 



lazımdır ki, Azıx  mağara düşərgəsində oddan  istifadə olunmasını 

göstərən  elmi  faktlar  (ocaq  yerləri,  kömür  qalıqları,  yanmış 

heyvan  sümükləri)  qədim  və  orta  Aşel  mədəniyyətinə  aid 

təbəqələrdən  aşkar  olunmuşdur  (Hüseynov,  1985).  Qədim  Azıx 

düşərgəsi  sakinlərinin  oddan  istifadə  etmələri,  şübhəsiz,  iqlimin 

soyuqlaşması  ilə  əlaqədardır.  Düşərgədən  tapılmış  heyvan 

sümüklərinə,  əsasən  Azıx  düşərgəsinin  ərazisində  Paleolit 

dövründə  meşə  heyvanlarından  mağara  ayısı,  Qafqaz  bəbiri, 

maral,  qaban,  vaşaq,  çöl  və  meşəçöl  heyvanlarından,  at, 

uzunqulaq, kərgədan,  uzunbuynuzlu öküz  və başqaları  yaşamışdır 

(Hacıyev, Əliyev, 1970). 

Orta  Aşel  dövrünün  əvvəllərində  (erkən  Xəzər  əsrinin 

birinci yarısı) iqlimdə yenidən istiləşmə prosesi gedir. Qitə və dağ 

buzlaqlarının  əriməsi  nəticəsində  Xəzər  dənizinin  səviyyəsi 

yenidən  qalxır  və  dəniz  indiki  Mingəçevir  şəhərinə  qədər  bütün 

Kür-Araz  ovalığını  tutur.  Araz  sahili  düzündə  yarımsəhra 

landşaftı,  dağətəyi  sahələrdə  çöl  və  seyrək  meşələr,  aşağı  orta 

dağlıq  qurşaqlarda  palıq,  vələs,  fıstıq  və  digər  enliyarpaqlı 

ağaclardan  ibarət  meşələr  üstünlük  təşkil  edirdi,  yüksək  dağlıq 

hissələr isə alp və subalp çəmənlikləri ilə örtülü idi. 




70 

 

Azıx paleolit düşərgəsinin orta aşel təbəqəsindən əldə edilən 



zəngin  fauna  qalıqlarının  öyrənilməsi  ətraf  ərazidə  müxtəlif  növ 

heyvanların,  o  cümlədən  cüyürün,  xallı  maralın,  nəhəng  maralın, 

qabanın,  vaşaqın,  ayının,  qamışlıq  pişiyinin,  kərgədanın,  ibtidai 

öküzün,  atın,  uzunqulağın  və  s.  heyvanların  yaşadığını  göstərir. 

Bitki  qalıqlarına  əsasən  aparılmış  hesablamalar  dövrün  iqliminə 

aid aşağıdakı  göstəriciləri  verir:   yanvarın orta  temperaturu 4-5

0

C, 


iyulun  orta  temperaturu  20-23

0

C,  yağıntının  miqdarı  1000-1200 



mm olmuşdur.  

Son Aşel  mədəniyyəti dövrünün (orta pleystosenin  II  yarısı) 

əvvəllərində  iqlim  yenidən  soyuqlaşır.  Məhz  belə  vəziyyət  Azıx 

paleolit  düşərgə  sakinlərinin  mağaranı  müvəqqəti  olaraq  tərk 

etməsinə  səbəb  olur.  Məhz  buna  görə  də  Azıx  mağara 

düşərgəsinin  IV  təbəqəsində  maddi  mədəniyyət  qalıqları 

tapılmamışdır (Hüseynov, 1975). 

Bu tarixi  mərhələdən sonra  gələn erkən Mustye dövrü (Orta 

Paleolit) iqlimin xeyli istiləşməsinə səbəb olur (üst Xəzər əsri). 

Bu  dövrdə  Azıx  paleolit  düşərgəsinin  yuxarı  sərhədi  2200-

2300  mm  mütləq  yüksəklikdə  yerləşən  meşə  qurşağının  ətəyində 

yerləşmişdi.  Bu  meşə  qurşağı  zəngin  heyvanat  aləminə  (cüyür, 

maral,  dağ  keçisi,  mağara  ayısı,  qonur  ayı  və  s.)  malik  olmuşdur 

(Əliyev, 1969). 




71 

 

 Mustye dövrünün  (erkən  Xvalin  əsri)  ikinci  yarısında  geniş 



miqdarda  soyuqlaşma    (vyurum  buzlaşma  dövrü)  ilə  əlaqədar 

olaraq Azərbaycan ərazisində, o cümlədən dağlıq bölgələrdə iqlim 

sərtləşir,  əvvəlki  dövrə  nisbətən  kəskin  soyuq  və  quru    iqlim 

vəziyyəti  yaranır.  Bu  dövrün  təbii  coğrafi  şəraiti  son  Aşel 

dövründən  fərqlənmirdi.  Lakin,  iqlimin  arid  olması  ilə  əlaqədar 

buzlaqların  ölçüsü  orta  pleystosenin  axırlarındakı  səviyyəyə 

çatmır.  Əgər  dağ  ətəklərində  və  düzənliklərdə  çöl  və  yarımsəhra 

landşaftlarının  sahəsinin  xeyli  genişlənməsini  nəzərə  almasaq, 

bütövlükdə  landşaft  qurşaqlarının  və  zonalarının  yayılması  son 

aşeldə olan  vəziyyəti təkrar edir. Bu dövrün ən əlamətdar  hadisəsi  

insanın  Azıx  paleolit  düşərgəsindən  150-160  m  aşağıda  və  3  km 

aralıda  Quruçay  sahilində  yerləşən  Tağlar  düşərgəsinə  köçüb 

məskunlaşması  olmuşdur.  İbtidai  insanların  Tağlar  düşərgəsində 

120  min  il  bundan  əvvəldən  başlayıb,  30  min  il  bundan 

qabaqlaradək  yaşaması  kompleks  elmi  tədqiqatlar  əsasında 

müəyyən  edilmişdir.  Düşərgədə  aparılmış  kompleks  arxeoloji 

qazıntılar  zamanı  bitki  qalıqlarına  görə,  bu  dövrdə  düşərgə 

ətrafındakı dağ yamacları palıddan, vələsdən və cökə ağaclarından 

ibarət  olan  meşələrlə  örtülü  olmuşdur.    Meşə  qurşağınınn  yuxarı 

hissəsində  qara  gülgün  və  seyrək  qoz  ağacı  meşələri  mövcud 

olmuşdur.  Bu  dövrdə  meşə  qurşağının  yuxarı  sərhədi  indikinə 

nisbətən  700-800  m  aşağıda  yerləşirdi. 

Tağlar  paleolit 



Yüklə 2,35 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   106




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə