Daġ DÖVRÜ alti cġlddə

100 

 

gəmirici  çənələri qeydə alınmış   və  məhz onların əsasında sümük 

qırıqlarının  hansı  heyvan  və  quşlara  aid  olmasını  professor 

D.Hacıyev təyin etmişdir. Professor D.Hacıyev nəinki Azərbaycan 

və  Qafqaz,  eyni  zamanda  Yaxın  Şərqin  paleolit  düşərgələrində 

tapılmış  fauna  qalıqlarının  elmi  tədqiqi  ilə  məşğul  olaraq, 

Azərbaycan  Dövlət  Tibb    Universitetinin  tibbi  biologiya 

kafedrasında  paleontologiya  muzeyi  təşkil  etmişdir  (Hacıyev, 

1976, 1991). 

Çoxtəbəqəli  Azıx  paleolit  düşərgəsinin  qədim  Aşel 

mədəniyyətinə  aid  təbəqəsindən  daş  məmulatı  ilə  birlikdə  külli 

miqdarda  ovlanmış  heyvan  sümüklərinin  tapılması  qədim  Azıx 

sakinlərinin  ovçuluqla  məşğul  olduqlarını  göstərir.  Azıx  paleolit 

düşərgəsinin  aşağı  təbəqəsindən  tapılmış  fauna  qalıqları  yalnız 

düşərgənin  ən  qədim  sakinlərinin  ovçuluq  təsərrüfatını  müəyyən 

etməyə  şərait  yaratmaqla  yanaşı,  həmin  ərazinin  qədim  Aşel 

mədəniyyəti  zamanı  mövcud  olmuş  iqlim  şəraitini,  ibtidai 

insanların  məskunlaşdığı dövrlərdə  yerin  üst quruluşunu,  landşaft 

müxtəlifliyini  tədqiq  etməyə  imkan  vermişdir.  Azıx  mağara 

düşərgəsindən  tapılmış  fauna  qalıqları  vasitəsilə  həmçinin  qədim 

Aşel    dövrünün  heyvanat  aləmini  və  stratiqrafik  cəhətdən 

düşərgənin  yaşının  müəyyən  edilməsinə  zəmin  yaratmışdır 

(Hacıyev və b. 1985). 

---

101 

 

Çoxtəbəqəli  Azıx  düşərgəsindən  tapılmış  ovlanmış  heyvan 

sümüklərinin  elmi  tədqiqi  ilə  Azərbaycan  Milli  Elmlər 

akademiyasının  müxbir  üzvü,  professor  D.Hacıyevin  rəhbərliyi 

altında  Tibb    Universitetinin  tibbi  biologiya  kafedrasında  məşğul 

olmuşlar.  Burada  D.Hacıyevin  rəhbərliyi  altında  N.Ələkbərova, 

S.Zahidova,  E.Nərimanov  və  başqaları  nəinki  Azərbaycan,  eyni 

zamanda  Qafqazın  əsas  paleolit  düşərgələrindən  tapılmış  fauna 

qalıqlarının elmi tədqiqi  ilə  məşğul olmuşlar.  Hazırda çoxtəbəqəli 

Azıx    paleolit  düşərgəsindən  tapılmış  fauna  qalıqları  özünün 

zənginliyinə  görə  təkcə  Yaxın  Şərq  və  Qafqazda  deyil,  eyni 

zamanda dünyada  yeganə  Daş dövrü abidəsidir (Hüseynov, 1985; 

Cəfərov, 2004). 

Azıx  paleolit  düşərgəsindən  aşkar  olunmuş  heyvanat 

aləminin  tərkib  və  növcə  müxtəlifliyi,  onların  müxtəlif  iqlim 

zonalarında  yaşadıqlarını  göstərir. Onlardan bəziləri səhralıqlarda 

– isti iqlimdə, bəziləri düzən və dağ ətəklərində, göl və bataqlıqlar 

arasında,  bəziləri  çılpaq  qayalarda,  yarım  meşə  örtüklərində, 

digərləri isə ancaq dağlıq meşəliklərdə yaşamışlar (Ə liyev, 1969). 

 Merka  kərgədanı  və  nəhəng  maral    Azərbaycanda,  əsasən 

Abşeron-Bakı  ərazisində  yaşamışdır.  Lakin  bunların  ən  nadir 

tapıntıları  ilk  dəfə  Azıx  paleolit  düşərgəsinin  qədim  Aşel 

təbəqəsində  daş  məmulatı  ilə  birlikdə  aşkar  edilmişdir.  Həmin 

sümük  qalıqlarının  qeyd  olunan  fauna  dövrünün  tədqiq 

---

102 

 

edilməsində  müstəsna  elmi  əhəmiyyəti  vardır.  Çoxtəbəqəli  Azıx 

düşərgəsinin  Aşel  mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış daş və 

fauna  qalıqlarının  zənginliyi,  düşərgədə  daimi  yaşayış  mərkəzi 

kimi, qədim Aşel dövründə  insanların  məskunlaşdığını söyləməyə 

imkan verir (Hüseynov, 1985). 

Azıx paleolit düşərgəsinin qədim Aşel mədəniyyətinə aid VI 

təbəqəsindən  tapılmış  ovlanmış  heyvan  sümükləri  çapılıb 

doğranmış  vəziyyətdədir.  Ovlanmış  heyvan  sümüklərinin  bu 

vəziyyətə  salınması  mağarada  məskunlaşmış  ibtidai  insanların 

geniş miqyasda  ovçuluqla məşğul olduqlarını göstərir. Nəhəng və 

qorxulu  heyvanlardan  mağara  ayısını,  mağara  kaftarını,  merka 

kərgədanını,  yaxud  nəhəng  maralları  ovlamaq  çox  da  asan  bir 

məşğuliyyət  deyildir.  Görünür,  qədim  Azıx  sakinləri  ov  etdikləri 

vaxt  nəhəng  əl  çapacaqları,  qaya  daşları  ilə  yanaşı,  ağac 

süngülərdən  də  istifadə  etmişlər.  Lakin  ağac  süngüləri  torpaq 

çöküntülərində  uzun  minilliklər  ərzində  qalarkən  çürüdüyündən 

arxeoloji qazıntılar zamanı qeydə alınmamışdır. Buna baxmayaraq 

ağac  süngülərinin  qalıqları  Avropanın  məşhur  qədim  Aşel 

dövrünə  aid  paleolit  düşərgəsindən  olan  Abservatoriya,  Kondel-

Araqo,  K lekton  və  digər  abidələrindən  tapılmışdır  (Hüseynov, 

1975; Lümley, 1969, 1998). 

 Azərbaycan  ərazisində  aparılmış  kompleks  elmi  tədqiqat 

işləri  zamanı  məlum  olmuşdur  ki,  antropogenin  əvvəllərindən  bu 

---

103 

 

günə  qədər  respublikamızın  iqliminin  əlverişli  olmasına  Xəzər 

dənizi  həmişə  təsir  etmişdir.  Xəzər  dənizində  suyun  səviyyəsinin 

qalxması  və  enməsi  Azərbaycan  ərazisində  relyefin  dəyişməsinə 

səbəb  olmuşdur.  Buna  uyğun  olaraq  fauna  və  floranın 

rayonlaşmasına şərait yaranmışdır. 

 Qeyd  olunan  əlverişli  şərait  qədim  və  orta  Aşel 

mədəniyyətləri  zamanı özünü daha  çox  göstərmişdir. Çoxtəbəqəli 

Azıx  paleolit  düşərgəsinin  qədim  və  orta  Aşel  mədəniyyətinə  aid 

təbəqələrindən  tapılmış 36  növ  iri  heyvan sümükləri  və çoxlu quş 

sümük  qalıqları  dediklərimizi  təsdiq  edir.  Bu  dövrdə  merka 

kərgədanı,  nəhəng  maral,  qədim  at,  mağara  ayısı,  mağara  kaftarı 

və  sair  ilə  birlikdə  xortumlulardan  cənub  filləri  də  yaşamışdır. 

Qeyd etmək lazımdır ki, Azıx düşərgəsində cənub fili qalığına rast 

gəlinməmişdir.  Filin  düşərgədə  olmaması,  yalnız  relyef  ilə 

əlaqədar  ola  bilər.  Azıx  düşərgəsində  aşkar  olunmuş  fauna 

qalıqlarının  növcə  zənginliyindən  məlum  olur  ki,  qədim  və  orta 

Aşel  mədəniyyətləri  zamanı  heyvanat aləminin tərkibində azalma 

olmamışdır.  Əksinə,  Azərbaycanın  təbii  coğrafi  şəraitində 

bunların  növcə  tərkibi  daha  da  artmışdır.  Azıx  paleolit 

düşərgəsinin qədim  Aşel  mədəniyyətinə aid olan VI təbəqəsindən 

aşkar olunmuş  fauna qalıqları 11  növdən  ibarət olduğu  halda, orta 

Aşel  mədəniyyətinə  aid    V  təbəqəsindən  tapılmış  fauna 

---