Daġ DÖVRÜ alti cġlddə

156 

 

alınmışdır.  Fraqment  şəkilli  alətlər  içərisində  qaşov  tipli  alətlərin 

qırıqları, itiuclular və dişəklənmiş qəlpələr də qeydə alınmışdır.  

                Azıx  düşərgəsinin  VI  təbəqəsindən  aşkar  olunmuş  əmək 

alətlərinin tipologiyası aşağıdakı cədvəldə əks olunmuşdur. 

                       Azıx  qədim  insan  düşərgəsində  aparılan  kompleks  elmi 

tədqiqatlar  zamanı  müəyyən  olunmuşdur  ki,  burada  qədim  Aşel 

mədəniyyəti 750-450 min illər arasında mövcud olmuş və 300 min 

il  davam  etmişdir.  Bu  dövrdə  əmək  alətlərinin  təkmilləşməsi  və 

yeni- yeni  əmək  alətlərinin  meydana  çıxması  başlanır.  Bu  qədim 

insanların  həyat  tərzinin  inkişaf  etməsini  göstərir.  Çoxtəbəqəli 

Azıx  qədim  insan  düşərgəsinin  VI  təbəqəsində  aşkar  olunmuş 

əmək alətlərinin  zənginliyi dediklərimizi  təsdiq edir. Qədim  Aşel 

mədəniyyətinə  aid  nəinki  Azərbaycanda,  eyni  zamanda  Yaxın 

Şərq  və  Qafqaz  ərazisindən  ən  zəngin  maddi  mədəniyyət 

nümunələri  ancaq  Azıx  düşərgəsindən    aşkar  olunmuşdur 

(Hüseynov, 1985, Hüseynov, Cəfərov, 1986). 

                  Azıx  düşərgəsinin  VI  təbəqəsində  daş  məmulatı  ilə  birlikdə 

çoxlu  heyvan  sümükləri  də  tapılmışdır.  Aşkar  olunmuş  sümük 

məmulatı  əsasında  təyin  edilmiş  heyvanat  aləminin  növləri 

göstərir  ki,  qədim  Aşel  dövründə  Azərbaycan  ərazisində 

soyuqlaşmaya  doğru  dəyişikliklər  baş  vermişdir.  Düşərgənin 

qədim  Aşel  mədəniyyətinə  aid  olan  fauna  qalıqları  Bakı 

çöküntülərinin  yaranma  dövrünə  uyğun  gəlir.  Ona  görə  də  Azıx 

---

157 

 

mağarasının VI təbəqəsi paleogeoloqlar tərəfindən  mindel buzlağı 

dövrünə aid edilir. Qeyd olunan  fauna qalıqları  ilə  yanaşı, qədim 

aşel  təbəqəsindən  tiraspol  kompleksi  nümunələrindən  Şotenzak 

bizonu,  Merka kərgədanı  və s.  fauna qalıqlarının  aşkar olunması 

təbəqənin  Bakı dövrünə   (mindeldən əvvəlki dövrə) aid olduğunu 

göstərir (Məmmədov, 1998). 

                   Azıx 

düşərgəsinin  qədim 

Aşel 

mədəniyyətinə  aid 

təbəqəsindən  aşkar  olunmuş  fauna  qalıqlarının  zənginliyi  həmin 

ərazidə ovçuluq təsərrüfatının  yüksək  inkişaf etdiyini  göstərir. Bu 

dövrdə  qədim  insanların  həyatında  əsas  yeri  ovçuluq  və  yığıcılıq 

tuturdu. 

                    Alimləri  uzun  müddət  qədim  Aşel  dövrü  adamlarının  fiziki 

tipi  düşündürmüş    və  bu  sahədə  elmi  tədqiqat  işləri  aparmışlr. 

Dünyanın müxtəlif ölkələri ərazilərində aparılan arxeoloji tədqiqat 

işləri  nəticəsində  müəyyən  edilmişdir  ki,  qədim  Aşel  dövrü 

adamlarının  fiziki  tipi  pitikantrop,  sinantrop  və  heydelberq 

adamından ibarətdir. 

                   Pitikantrop  ilk  dəfə  1891-ci  ildə  hollandiyalı  həkim  Dyuba 

tərəfindən  Yava  adasında  tapılmşdır.  Sonralar  Yava  adasında 

aparılan  arxeoloji  qazıntılar  nəticəsində  pitikantropun  sümük 

qalıqları  aşkara  çıxarılmışdır.  Elmi  araşdırmalar  nəticəsində 

paleoantropoloqlar  müəyyən etmişlər ki, pitikantropun boyu 160-

170 sm, beyin tutumu isə 850-950 kub.sm olmuşdur. 

---

158 

 

                     İbtidai  insan  qalıqları  içərisində  sinantrop  xüsusi  maraq 

doğurur.  Sinantropun  qalıqları  1927-ci  ildə  kanadalı  alim 

Devidson  Bleyk  tərəfindən  Çinin  Çjoukoudyan    kəndindən 

tapılmışdır.  Bu  kənd  Pekin  şəhərindən  54  cənub-qərbdə  yerləşir. 

Arxeoloji  qazıntılar  zamanı  tapılan  qədim  insan  çənəsi  həmin 

yerin adı ilə sinantrop - Çin adamı adlandırılmışdır. 

                    1929-1930-cu  illərdə  çinli  alim  Pey  Ven-Çjun  Çjoukoudyan 

mağara  düşərgəsində  bir  uşağın    və  30-35  yaşlı  qadının  kəllə 

sümüyünü tapmışdır. 

                       Sinantrop  fiziki  inkişafına  görə pitikantropa oxşasa da, bir 

az  ondan  çox  inkişaf  etmişdir.  Məlum  olmuşdur  ki,  sinantropun 

boyu  144-156  sm,  beyinin  tutumu  isə  1050-1200 kub  sm-ə  qədər 

olmuşdur. Sinantroplar mağaralarda yaşamış  və ovçuluqla məşğul 

olmuşlar. 

                  1907-ci  ildə  Qərbi  Almaniyanın    Heydelberq  şəhəri 

yaxınlığında,  Mayer  kəndi  ərazisində  qədim  insanın  alt  çənəsi 

aşkar  olunmuşdur.  Çənəyə  yerin  adı  verilmiş  və  Heydelberq 

adamı adlandırılmışdır. 

 

     Avropa  üçün  ən  böyük  elmi  əhəmiyyətə  malik  arxeoloji 

tapıntılar  Fransanın  Kondel-Araqo  mağaralarında  aparılan 

arxeoloji  tədqiqatlar 

zamanı  əldə  olunmuşdur.  Professor 

A.Lümley  bu düşərgələrdə zəngin əmək alətləri  və qədim insanın 

çənə  və  kəllə  sümüklərini  aşkar  etmişdir.  Araqo  mağaralarından 

---

159 

 

tapılmış  maddi  mədəniyyət nümunələrinin əksəriyyəti qədim  Aşel 

mədəniyyətinə aiddir (bax şəkil 132, 133). 

                  1965-2007-ci  illərdə  Anri  dö  Lümleyin  rəhbərliyi  altında 

Fransanın  dünya  şöhrətli  Kondel-Araqo  paleolit 

mağara 

düşərgəsində  aparılan  arxeoloji  qazıntılar  zamanı  500  mindən 

artıq daş  məmulatı, 1  milyondan artıq ovlanmış heyvan sümükləri 

və  ibtidai  insanlara  məxsus  kəllə  qapaqları,  çənələr  və  dişlər 

tapılmışdır. 

                   Kondel-Araqo  düşərgəsindən  tapılmış    ibtidai  insanlara  aid 

sümük qalıqlarını antropoloq Mariya  Antuanetta dö Lümley  təyin 

etmişdir (Lümley, 1988). 

                    Professor  Anri  dö  Lümleyin  fikrinə  görə,  Kondel-Araqo 

düşərgəsində  ibtidai  insanlar  qədim  və  orta  Aşel  mədəniyyəti 

dövründə  yaşamış    və  çaydaşılarından  əmək  alətləri  hazırlayıb 

istifadə  etmişlər  (Lümley,1998).  İbtidai  insanlar  Kondel-Araqo 

düşərgəsində 730  min  il bundan əvvəllərdən başlayıb, 330  min  il 

bundan qabaqlara qədər yaşamışlar (Lümley, 2000). 

    

Azıx düĢərgəsi orta AĢel mədəniyyətinin  daĢ mə mulatı 

və onların texniki-tipoloji xüsusiyyətləri 

 

                   Azıx  qədim  insan  düşərgəsinin  V  təbəqəsində  aparılan 

arxeoloji  tədqiqatlar  zamanı  orta  Aşel  mədəniyyətinə  aid  maddi 

---