Daġ DÖVRÜ alti cġlddə

299 

 

xarakterini  müəyyənləşdirir.  Bir  neçə  halda  alət  hazırlamaq  üçün 

əl qalınlığında təbii yastı daş parçalarından istifadə olunmuşdur.     

 İkinci  işləmə  üsulları  əsasən  dişək  və  kiçik  qəlpəciklər 

qoparmaqla  aparılmışdır.  Dişəklənmədə  arxaik  məmulata  xas 

şaquli  və  diş  dişəklə  yanaşı  novça  şəkilli  qopuqlarla  işlənmələr 

qabarıq  nəzərə çarpır. Bəzi  halda  hələ başlanğıc şəklində olsa da, 

kəsərcik qopuqlarından istifadə olunmuşdur. 

      Hər  şeydən  əvvəl  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  qalın  massiv 

qəlpələrdə  hazırlanmış  hündür  formalı  alətlər  –  çopperşəkilli 

vurma  alətləri,  qaşov-qaşovcuq  tipli  ikili  alətlər  abidədə  əsas  yer 

tutur.  Qalın  buruncuqlu  və  nukleusa  bənzər  alətlər  müxtəlif  növ 

qaşovlar,  sivri  uclu,  dimdikvari,  uclu  qaşov,  biz,  kəsərcik  və 

iskənə  şəkilli  alətlər  bu  abidənin  texniki  və  təsərrüfat  yönümünü 

göstərir. 

      Kəmərli abidəsində qəlpələnmə texnikası Kəkil (Qayalı), 

Çaxmaqlı,  Damcılı  (mustye  kompleksi)  düşərgələri  xəttinə 

uyğundur.  Materialı  təhlilə  çəkilən  yaşayış  yerində  düzgün 

formalı  hazırlıq  materialı  və  nüvələr  olduğu  halda,  alətlər  amorf 

qəlpələr  üzərindədir.  Deməli,  yenə  də  simmetrik,  yararlı 

hazırlıqlar  müəyyən  məqsədlər  üçün  başqa  yerə  istifadəyə 

götürülmüşdür. 

      Texniki- tipoloji  təhlildən  müəyyənləşdirmək  olur  ki, 

Kəmərli  paleolit  tapıntı  yerində  yaşayış  Mustye  dövrünün  birinci 

---

300 

 

yarısında  mövcud olmuşdur.  Geoloji bölgü  ilə  Xəzər-Xvalın  (ris-

vyurm)  əsrinin  üstü  xvalın  (vyurm)  dövrünün  əvvəlinə  uyğun 

gəlir. 

       Qayalı  (Kəkildağ)  mustye  düşərgəsi.  Qeyd  etdiyimiz 

Qayalı  paleolit  abidəsi  son  Aşel-Mustye  dövründə  qədim 

insanların emal, qismən də  istehsal  məskəni olmuşdur.  Bu qədim 

yaşayış  yeri Kəkildağın 2 km cənubunda sıldırım qayalığın  üstünə 

yaxın  yerdə  salınmışdır.  Düşərgənin  şərqindən  yuxarı  hissədə 

Göyvəlli,  aşağı  sahələrdə  Acı  dərə  kimi  tanınan  qıfvari  çökəklik 

keçir. Qərbindən  isə başlanğıcda Çömçəli, orta  hissədə  Ağ bulaq, 

aşağılarda  İncilli  bulaqları  axan  dərin,  qayalı  dərə  keçir.  Hər  iki 

dərə  şimal-şərq  və  şimal-qərb  istiqamətlərində  davam  edərək 

dağətəyi  maili düzənliyi kəsib keçdikdən sonra terras düzənliyinə 

çıxır. Məhz belə dərələrin orta  terrasla qovuşduğu  zolaq boyunda 

bir sıra mustye tapıntı yeri qeydə alınmışdır. 

       Qayalının  inkişaf  etmiş  kompleksində  daş  məmulatının 

yan  və  üst  tilləri  iti,  patinası  isə  zəifdir.  Nüvələrin  qalınlığı  və 

ölçüləri  kiçilir.  Qoparmaların  izləri,  hazırlıqların  özləri  yastı  və 

düzgün  biçimlidir.  Hazırlıq  növlərinin  alınmasında,  ikinci 

işləmədə  və  tipologiyada  müəyyən  fərqlər  gözə  dəyir.  Belə  ki, 

materialın  ölçüsü  qısalır,  en  kəsiyi  nazilir  və  vurma  səthi  kiçilir. 

Bir  neçə  qədim  ikinci  işləmə    (iri  dişli  dişək)  və  bir  sıra  bəsit 

---

301 

 

alətlər  (çoppinq,  iri dişli alətlər,  massiv kəsərlər, klekton tipli dik 

gəzlər) aradan çıxır. 

        Nüvələr  aşağıdakı  növlərə  bölünür:  şarşəkilli  –  5,  disk 

formalı – 8, bir vurma səthli aşel nüvəsi – 4, çaydaşından nüvə - 2, 

uzunsov  oval  –  3,  düzbucaqlı  uzunsov  –  7,  düzbucaqlı  iki  üzdən 

də qabarıq düzbucaqlı bir, iki və üç vurma səthli – 14, üçbucaqlı – 

3, prizmaşəkilli – 4 və piramida formalı alət tərkibi bir neçə qrupa 

bölünür. Qaşovlar: bir yanı qabarıq belli – 7, sadə qabarıq ağızlı – 

5,  küplü  -    2,  xırda  dişli  qaşov  –  5,  eninə  ağızlı  –  3,  iki  ağızlı 

qabarıq – 4, alt üzdən dişəkli – 2 ədəddir. 

      Uc qaşovları: künclü qabarıq – 9, yuxarı ucda düz ağızlı – 

5, kiçik buruncuqlu – 8, uc qaşov tipli çıxıntılı alət – 5 ədəd. 

      Başqa  tip  alətlər  seriya  təşkil  etmişdir.  Bunlar 

aşağıdakılardır:  iskənə şəkilli – 9, tutacaqlı bıçaqlar,  ikiüzlü-bıçaq 

tipli alət – 2, küncdə kəsərşəkilli çıxıntılı – 9, bizlər – 6,  gəzli -5, 

dişli -12, dimdikli alətlər -10. 

      Daş  məmulatının təhlili  göstərir ki, Qayalı abidəsi başlıca 

olaraq  nüvələr  və  yarımfabrikat  istehsalı  üçün  emalatxana-

düşərgrə  rolunu  oynamışdır.  Tapıntı  yeri  materialların  texniki-

tipoloji  inkişafı  abidədə  müəyyən  kollektivin  bir  neçə  nəslinin 

Mustye  dövründə  məskunlaşmasını  göstərir.  Tipologiya  və  ikinci 

işləmədə  istər  Qərbi  Azərbaycanın,  istərsə  də  qonşu  ərazilərin 

---

302 

 

abidələri  ilə  ümumilik  çoxdur.  Təxmini  olaraq  Qayalının  ikinci 

kompleksini Mustye dövrünün ikinci yarısına aid etmək olar. 

       İncəsu-Təvədöy  çayı  hövzələri  arasında  qeydə  alınan 

Mustye  abidələrindən  biri  də  Çaxmaqlıdır.  Bu,  Kiçik  Qafqazın 

aşağı  dağlıq  qurşağının  ətəyində  -  II  Şıxlı  kəndindən  7  km 

cənubda  yerləşir.  Daş  məmulatı  uçurum  qayalıq  dərənin  üstündə 

yerləşmişdir.  Məmulat  yayılan  sahə  60x40  m  ölçüdədir.  Daş 

məmulatı arasında 365 əşya  vardır. Bundan 58-i  nüvə, 153-ü alət, 

30-u  qəlpə  və  tullantılardır.  Düşərgədə  boz  çaxmaqdaşından 

istifadə  olunmuşdur.  Xammalın  yatağı  yaşayış  yerinə  bitişik 

təpədə  yumrular  və  lay  şəklində  əhəng  çöküntüsündən  üzə 

çıxmışdır. 

     A l ə t l ər i n  i l k i n  i ş l ə n m ə s i. Nüvələrin abidədə 

çox  işlənməsi  ümumən  xarakterik  xüsusiyyətdir.  Digər 

fərqləndirici  cəhət  axıradək  işlənmiş  nüvələrin  qaşov,  iskənə,  uc 

qaşovu kimi  yenidən  istifadəyə  gətirilməsidir. Nukleusların əksəri 

qəlpələmə  üçün  xüsusi  hazırlanmış,  arxa  üzləri  yastılanmışdır. 

Onlar  levallua  (9)  və  qeyri- levallua  (39)  növlərinə  ayrılır. 

Sonuncu qrup nüvələrdə - disşəkilli (20), yarımdisk (3), bir, iki və 

üç  vurma  səthli  üçbucaq,  dördbucaq  formalı  bir  üzü  işlənənlər 

(13), şarşəkilli (2), prizma formalı (4) tiplərə ayrılırlar. 

      Levallua 

nüvələri 

qəlpələməyə 

qədər 

xüsusi 

hazırlanmaları  və  işlək  səthdə  yastı  neqativlərin  olması  ilə 

---