Daġ DÖVRÜ alti cġlddə
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
343
hətta dəniz də bu tayfaların adı ilə Kaspi dənizi adlandırılmışdır. Bunlar qədim qobustanlılardır. Qəbirdən ağ rəngdə mərmərdən daş toppuz - əsa başı, çaxmaqlaşmış çaydaşından ağzı cilalanmış balta, sümük bizlər, sümükdən bəzək əşyası, daş asma, çaydaşı və qumdaşından sürtgəclər (onların birində qırmızı oxra əzilmişdir), iskənə tipli alət, dəvəgözündən uclu qaşov, çaydaşından şəkil döymək üçün alətlər, qumdaşından bıçaq kimi işlədilə bilən seqment formalı iri alət, bir parça bərkidici qara maddə (qır) tapılmışdır. Gil qabın ixtirası Neolit dövrü adamının təbiəti dərk etməsi və onun ehtiyat mənbələrinə yiyələnməsi yolunda əhəmiyyətli addım sayılır. Neolitin gil qabın meydana çıxdığı orta və Eneolitə keçid təşkil edən inkişaf etmiş mərhələsinə aid maddi qalıqlar Ağstafa rayonunda, Töyrətəpə (alt təbəqə), Şomutəpə, Qarğalar təpəsi (alt təbəqə), Qazaxda Qiyaməttəpədə, Naxçıvanda Kültəpənin alt təbəqəsində aşkar edilmiş, inkişaf etmiş Neolitə aid qalıqlar Azərbaycanda Gəncəçay rayonunda, Xanlar şəhərindən qərbdə Gilikdağda da tapılmışdır. Bu abidənin məmulatına bir üzlü işlənmiş yastı, vurma səthli saxlanılmış hündürlüyü 4, 5-9 sm-ə çatan nüvələr, iri bıçaqvari lövhələrdən hündür dişəklə işlənmiş uclu qaşovlar, burğular, çaxmaqdaşından zərb alətləri, tiyəsində istifadə olunma parıltısı saxlanmış yığma oraq dişləri,
344
nüvə-qaşovlar, ağ rəngli keyfiyyətli çaxmaqdaşı və dəvəgözündən qəlpə və lövhələr daxildir. Damcılı mağarasının daş materialı arasında da Neolit materialı vardır. Bunlar kəsərlər, biz kimi deşmək üçün işlədə biləcək alətlər, Neolitin əvvəllərinə aid qədim tipli sapalqlı xırda ox ucları, cilalı əşya və s. ibarətdir (Hüseynov, 1975). Neolit abidələrinin daş məmulatı prizmatik və karandaşvari nüvələr çaxmaqdaşı və dəvəgözündən çoxlu qəlpə və bıçaqvari lövhələr, qaşov, dəndaşları, dəstəklər, üstündə bərkidici qara maddə saxlanmış, yığma oraq dişlər, maral buynuzlu və qaramalın kürək və lülə sümüyündən toxalar və s. ibarətdir. Bəzi daş alətlərin tiyəsi artıq cilalanmış, bəziləri dəstək üçün hazırlanmışdır. VII minillikdə Zaqros ərazisində dulusçuluq mərkəzləri yaranır. Urmiya gölü ətrafından da Neolit dövrü qabları tapılmışdır. Azərbaycanda Kürün orta axarı boyunda yerləşən, Şomutəpə mədəniyyəti adı altında tanınan (Nərimanov, 1987) abidələrdə təsadüf olunan az sayda Neolit dövrü gil qablar tərkibinə daş əziyi qatılmış, kobud hazırlanmış, gen və düz oturacaqlı, altında bitki liflərindən hörmə izi olan, zəif bişirilmiş, qırmızıya bənzər rəngdə, qulpsuz və naxışsız qablardan ibarətdir. Çox az faiz qabın gilinə doğranmış saman qatılmışdır.
345
Şomutəpənin və Töyrətəpənin alt qatının gil qabları Aşağı Şilovdan düz oturacaqlı, bankavari keramika ilə (Formozov, 1962, şəkil 27) oxşardır. Gürcüstanın Borçalı ərazisindəki Şulaveri abidəsindən tapılmış gil qablar da Şomutəpə, Töyrətəpənin alt təbəqəsinin gil qabları ilə oxşardır və onlar tədqiqatçı tərəfindən Neolit dövrünə aid edilmişdir (Kiquradze, 1976). Şomutəpədən C14 analizi e.ə. VI minilliyin II yarısı (5560+701E-631) tarixi vermiş və Şomutəpə-Şulaveri mədəniyyəti kimi tanınmışdır. Şomutəpə mədəniyyəti üçün səciyyəvi əlamətlərdən biri sümük toxalar əgər doğrudan daş məmulatı toxadırsa, onda onlar yalnız elə Neolit dövrünün əkinçiliyi üçün yararlı ola bilməz. Bu cür toxalar vasitəsilə əkin üçün işlənmiş torpaqdan alınan məhsulun az olub, il boyu qəbilənin taxıl məhsuluna olan tələbatını ödəyə bilməz, onunla izafi məhsul ehtiyatı əldə etmək mümkün olmazdı. Qab istehsalında saman qarışıqlı qab nümunələrinin azlığı daş məmulatı əkinçiliyin ilk meydana çıxdığı mərhələ - Neolit dövrü olmasıyla izah oluna bilər. Eyni fikri Şomutəpə orağına da aid etmək olar (Nərimanov, 1964, 1965). Şomutəpə orağı tipli əsası maral buynuzundan yığma dişli oraq (uzunluğu 25 sm) Kültəpədə 22,1 m dərinlikdən və Anadolunun cənubundakı Hacılardan tapılmışdır. Hacılar abidəsi e.ə. VI minilliyin ikinci yarısına aiddir. Kültəpənin 1a təbəqəsinin Ön Asiyanın göstərilən abidəsiylə xronoloji yaxınlığı həmçinin də 346
ilkin Kültəpənin alt təbəqəsindən Xələfli boyalı qabın olmasıyla daş məmulatı təsdiqlənir (Nərimanov, 1987). Son vaxtlar bəzi tədqiqatçılar Xələf mədəniyyətinin ilkin inkişaf mərhələsini e.ə.VI minilliyin ortalarına aid edirlər. Kültəpənin 1a təbəqəsinin də e.ə. VI minilliyin ikinci yarısına, inkişaf etmiş Neolit dövrünə aid olduğunun mümkünlüyünü əsas tutan İ.H.Nərimanov Kürün orta axarı boyundakı ən qədim yaşayış yerlərinin də olduğunu göstərmiş və onların, bəlk də daha qədimə aid olduğunu qeyd etmişdir (Nərimanov 1987).”Ana zağa” düşərgəsi: Qobustanda Böyükdaş dağının yuxarı səki sahəsində, üzərində qədim qayaüstü təsvirlər qeydə alınmış 29, 30, 31, 32 qayaların arasında əmələ gəlmiş kiçik iriölçülü iki gözdən ibarət qayaaltı boşluqda aşkar edilmişdir. Yarıaçıq mağaranı xatırlayan bu boşluğun divarlarını təşkil edən qayalar üzərində tarixin müxtəlif dövrlərində yüzlərlə qayaüstü təsvirlər məmulatının qədim nümunələri saxlanmış şəkilli qayaların yarıya qədərinin olduğu kiçik sahədə mərkəzi yer tutmasına, divarları və onlara bitişik daşlarda çoxsaylı qədim təsvirlərin saxlandığına görə Qobustan qayaüstü təsvirlərinin ilk tədqiqatçısı İ.M.Cəfərzadə tərəfindən çox yerdə “Ana zağa”nın iriölçülü 100 kv.km sahəyə malik qərb kamerası arxeoloji qazıntı işləri aparmaqla tədqiq edilib öyrənilmişdir. qazıntılar nəticəsində “Ana
zağa”nın çöküntülərində litoloji cəhətdən fərqlənən üç əsas mədəni təbəqə Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|