Daġ DÖVRÜ alti cġlddə
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
56
Baş Qafqaz dağı silsiləsinin cənub yamacı ətəyi boyuunca Qanıx-Əyriçay dağarası çökəkliyi, ondan cənuba isə geniş Ceyrançöl və Acınohur öndağlığı uzanır (Məmmədov, 1998). Azərbaycan ərazisində dağlıq relyef şəraitində geniş yayılmış sürüşmələr, uçqunlar, sellər və vaxtaşırı baş verən zəlzələlər yaşayış məntəqələrini dağıdır, təsərrüfatlara ciddi ziyan vurur və insan tələfatına səbəb olur (Məmmədov, 1998). Azərbaycanın coğrafi yerləşməsi, dağlıq və düzənlik relyefini atmosfer prosesləri ilə qarşılıqlı əlaqə və təsiri nəticəsində bir neçə iqlim tipləri yaranmışdır. Azərbaycan Respublikasının iqlimi Kür-Araz ovalığının mərkəz və şərq hissələrində, Qobustanda, Abşeron yarımadasında və Samur-Dəvəçi ovalığında yayı quraq keçən mülayim- isti yarımsəhra və quruçöl iqliminə malikdir. Eyni iqlim tipi Talış silsiləsinin şimal yamacı boyu da müşahidə olunur (Məmmədov, 1998). Qışı quraq keçən mülayim iqlim yarımsəhra və quruçöl iqlimi Kür-Araz ovalığının Ağdaş-Qarqarçayın aşağı axını istiqamətindən qərbə uzanan Qarabağ düzünün bir qismini, Gəncə, Qazax düzünü, Boz dağı, Ceyrançölü və Acınohur öndağının cənub-qərbdəki ucqar hissəsini əhatə edir. Yuxarıda adı çəkilən hər iki iqlim daxilində qarlı günlərin sayı 20 günə qədər olduğundan və həmin müddətdə qarın qalınlığı 57
10 santimetrdən artıq olmadığından bu ərazilər yüksək məhsuldarlığa malik olan qış otlaqlarıdır. Bu ərazidə iyulun orta aylıq temperaturu 27 0 C-dən yüksək olduğundan ərazidə pambıqçılıq, bağçılıq, üzümçülük, taxılçılıq geniş yayılmışdır. Kiçik Qafqazın dağətəyi və qismən orta dağlıq hissəsində, eləcə də Acınohur öndağlığında və Qanıx-Əyriçay çökəkliyi daxilində qışı quraq keçən mülayim-isti iqlim mövcuddur. Kiçik Qafqazın və eləcə də Cənub-Şərqi Qafqazın şimal yamacının orta dağlıq ərazisində qışı quraq keçən soyuq iqlim hökm sürür. Böyük Qafqazın cənub yamacının alçaq hissəsi üçün yağıntısı demək olar ki, bərabər paylanmış mülayim-isti, orta dağlıq ərazisi üçün isə qışı rütubətli keçən soyuq iqlim mövcuddur (Məmmədov, 1998). Talış dağlarında və Lənkəran ovalığında əsasən yayı quraq keçən mülayim-isti iqlim vardır (Antonov, 1973). Azərbaycanda rütubətli subtropik bitkilər (çay, limon, portağal, feyxua və s.) bu iqlim tipinin əhatə etdiyi Lənkəran ovalığı və ona qovuşan alçaq dağlıq ərazinin şərq yamacında inkişaf etmişdir. Talış dağlarının alçaq dağlığı ilə orta dağlığın qovuşduğu dar bir zolaqda yağıntısı demək olar ki, bərabər paylanmış mülayim-isti iqlim yaranmışdır.
58
Naxçıvan MR- in və Cənubi Azərbaycanın dağarası çökəkliklərində yayı quraq keçən soyuq yarımsəhra və quruçöl iqlimi hakimdir. Kontinental iqlimə malik olan bu iqlim tipi daxilində illik minimum temperatur mənfi 32 0 C, illik maksimum temperatur isə 43 0 C olur. Hər iki ərazinin orta və yüksək dağlıq hissəsində yayı quraq keçən soyuq iqlim tipi mövcuddur. Bu iq lim şəraitində istər Naxçıvan MR, istərsə də Cənubi Azərbaycan ərazisində meşə örtüyü çox məhdud yaranmış və əsasən yox dərəcəsindədir. Dağ yamaclarının meşədən məhrum olması ariddenudasiya proseslərinin güclənməsinə, eroziyanın intensiv getməsinə, sellərin tez-tez baş verməsinə səbəb olur. Bu iqlim tipinə daxil olan ərazilərdə yay otlaqları az məhsuldardır. Azərbaycanın mütləq yüksəkliyi 2600-2800 m-dən artıq olan yüksək dağlıq ərazilər üçün soyuq və tundra tipli iqlim xasdır. Belə iqlim olan ərazilərdə qismən daimi buzlaqlar və yayda əriməyən qar talaları müşahidə edilir. Azərbaycan Respublikasının ən iri çayları – Kür, Araz, Samur, Tərtər, Naxçıvançay, Viləş, Zuvandçay və başqalarıdır. Cənubi Azərbaycanda Qarasu, Hacılar, Sərdəzurd, Qazançay (Ağsu), Zərrinərud, Nazlıçay və başqa çaylardır (Məmmədov, 1998). Azərbaycanın çayları dağ çaylarıdır. Bunlar əsasən ilin soyuq yarısı çox sulu, isti yarısı isə az sulu olur. Bu da qismən quraq iqlimə malik olan dağarası çökəkliklərdə, dağ ətəklərində, 59
düzənlik və otlaqlarda suvarma əkinçiliyi üçün ciddi maneə törədir. Buna görə də tarixən ən intensiv əkinçilik və bağçılıq çay dərələri, çay yataqları boyu və çayların dağlıq ərazilərdən düzənliyə qovuşduğu zolaqlarda yaranmışdır. Yüksək dağlıq ərazilərdə dağ-çəmən torpaqları inkişaf etmişdir. Dağlıq tundra iqlimi şəraitində (3000 m-dən yüksəklikdə) dağ-çəmən torflu torpaqlar formalaşır. Sıra dağların suayırıcı sahəsi boyunca yay otlaqları kimi istifadə edilən dağ çəmənləri geniş sahəni tutur. Cənubi Azərbaycanın torpaq örtüyü arid iqlim və kəskin parçalanmış relyef şəraitində formalaşmışdır. Alçaq dağlıq ərazilərdə tipik və alçaq sarı, əksər hallarda skeletli torpaqlar əmələ gəlmişdir. Tipik boz torpaqlar yüksək dağarası çökəkliklərin allüvial-prolüvial mənşəli çöküntüləri üzərində yayılmışdır. Cənubi Azərbaycanda qəhvəyi torpaqlar geniş ərazini örtür. Maqmatik vulkanların püskürməsi nəticəsində yaranan effuziv və intruziv süxurlar üzərində əmələ gəlmiş torpaqlar mikroelementlərlə zəngin olduqlarından onların məhsuldarlığı yüksək olur. Qarabağ vulkanik yaylasını, Savalan və Səhənd dağlarının yamaclarını buna misal göstərmək olar (Əliyev, Məmmədov, 1998). İqlim şəraitinin kontinentallığı və quraq keçməsilə əlaqədar Cənubi Azərbaycandakı dağ yamaclarında seyrək Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|