Daġ DÖVRÜ alti cġlddə

11 

 

İkinci  cilddə  Azərbaycan  ərazisində  Eneolit  dövrünə  aid 

aşkar 

olunmuş 

yaşayış 

məskənlərinin 

topoqrafiyası, 

planlaşdırılması,  yayılma ərazisindəki qanunauyğunluqları,  tikinti 

texnikası  və  tikinti  materiallları,  bəsit  memarlıq  xüsusiyyətləri 

faktiki  materiallar  və  analoji  nümunələr  əsasında  geniş 

araşdırılmışdır.  Yaşayış  məskənləri  ilə  bərabər  Eneolit  dövrünün 

qəbir 

abidələri, 

dəfn 

mərasimlərində 

müşahidə  olunan 

xüsusiyyətlər  və  ümumi  qanunauyğunluqlar  da  geniş  tədqiq 

edilmişdir.  Eyni  zamanda  Gəncə-Qazax,  Mil-Qarabağ,  Muğan, 

Naxçıvan,  həmçinin  Urmiya  gölü  hövzəsinin  həmdövr  abidələri 

haqqında  ətraflı  məlumat  verilmiş,  onların  ümumi,  fərqləndirici 

xüsusiyyətləri və aparıcı əlamətləri araşdırılmışdır. 

Eneolit  cildində  dövrün  təsərrüfat  həyatı  iqtisadiyyatın 

əsasını  təşkil  edən  sahələr,  əkinçilik,  maldarlıq,  ev  sənətkarlığı, 

ilkin 

əlaqələr, 

maddi- mədəniyyət 

nümunələrinin 

tipoloji 

əlamətləri  haqqında  ətraflı  məlumat  verilmişdir.  Azərbaycanın 

Eneolit  dövrü  abidələrinin  xronologiyası  bütövlükdə  Yaxın  Şərq 

və  Cənubi  Qafqaz  miqyasında  abidələrin  dövrləşməsi,  ətraf 

ərazilər  və Ön Asiya  məkanında tutduğu  yer  və  mövqeləri də şərh 

olunmuşdur.  Eneolit  dövrü  abidələrindən  tapılmış  arxeoloji 

faktlara  əsasən  dövrün  sosial  səciyyəsi,  ictimai  quruluşu  və 

əhalinin dünyagörüşü problemlərinə də toxunulmuşdur. 

---

12 

 

Azərbaycan  arxeologiyasının  III  cildi  respublikamızın 

ərazisində aparılmış tədqiqatlar zamanı aşkar olunmuş Tunc və ilk 

dəmir  dövrünə  aid  maddi- mədəniyyət  qalıqlarının  tədqiqindən 

bəhs  edir.  Respublikamızın  ərazisində  Tunc  və  ilk  dəmir 

dövrlərində  çox  mühüm  iqtisadi,  ictimai  və  siyasi  inkişaf  prosesi 

getmiş,  əhalinin  mədəniyyəti  Qədim  Şərq  sivilizasiyası 

səviyyəsinədək yüksələ bilmişdir. 

Aparılan  arxeoloji  tədqiqatlar  zamanı  Tunc  dövrünün  üç 

əsas  inkişaf  mərhələsi  keçdiyi  müəyyən  olunmuşdur.  Ölkədə 

Eneolit  mədəniyyəti  əsasında  yaranan  oturaq  əkinçi- maldar 

tayfalarının  ilk  Tunc  dövrü  Kür-Araz  mədəniyyəti  inkişaf 

tapmışdır.  Bu  dövrdə  Cənubi  Qafqazda  Kür-Araz  çayları 

vadisində  və  Urmiya  hövzəsində  türk  mənşəli  qədim  gərgər 

(qarqar) tayfaları yaşamışlar. 

Azərbaycan ərazisində  ilk  Tunc dövründə  xış əkinçiliyi  və 

maldarlığın  intensiv  inkişafı  ayrı-ayrı  təsərrüfat  sahələrinin 

formalaşması  nəticəsində  birinci  böyük  ictimai  əmək  bölgüsü 

yaranmışdır.  Ölkənin  cənub  və  şimal  ərazilərində  dağ-mədən 

işlərinin  müxtəlif  növləri  yüksək  inkişaf etmişdir. Metallurgiya və 

metalişləmə,  dulusçuluq  və  digər  mühüm  sənətkarlıq  növləri 

formalaşmış,  ikinci  böyük  ictimai  əmək  bölgüsü  yaranmışdır.  Bu 

dövrdən  başlayaraq  əkinçilik  mədəniyyəti  bazasına  əsaslanan 

---

13 

 

sənətkarlıq  və  ticarət  mərkəzləri  inkişaf  tapır  və  ilkin  şəhər-

dövlətlər yaranmağa başlayır. 

Son  tunc  və  ilk  dəmir  dövründə  qədim  Azərbaycan  şəhər 

dövlətlərinin  iqtisadi,  ictimai  və  siyasi  birlikləri  xeyli  güclənmiş, 

Mesopotamiya, Ön Asiya, Aralıq dənizi hövzəsi və Şimali Qafqaz 

xalqları ilə iqtisadi, mədəni əlaqələr genişlənmişdir. Azərbaycanın 

tunc  və  ilk  dəmir  dövrü  abidələrindən  həmin  əlaqələri  sübuta 

yetirən silahlar, bəzək nümunələri və digər arxeoloji tapıntılar əldə 

olunmuşdur. 

Üçüncü  cilddə  bunlarla  yanaşı  Azərbaycanın  Tunc  və  ilk 

dəmir dövrü tayfalarının  incəsənət abidələri, qayaüstü rəsmləri  və 

mənəvi mədəniyyətinin bir sıra məsələləri geniş şərh olunmuşdur. 

Dördüncü cild Azərbaycanın qədim dövlətləri olan Qafqaz 

Albaniyası  və  Atropatenanın  e.ə.  IV  və  eramızın  III  əsrlərinə  aid 

arxeoloji abidələrinin elmi tədqiqinə həsr olunmuşdur. 

Qafqaz  Albaniyasının  və  Atropatenanın  arxeoloji 

abidələrinin  Azərbaycanın  qədim  tarixinin  öyrənilməsi  üçün 

mühüm  elmi  əhəmiyyətə  malikdir.  Eyni  zamanda  Qafqaz 

Albaniyasının  tarixini  saxtalaşdırmağa  cəhd  edən  bəzi  erməni 

alimlərinin əsassız fikirlərinin puça çıxarılmasına şərait yaradır. 

Arxeoloqlarımızın  apardıqları  qazıntılar  nəticəsində  aşkar 

edilmiş  çoxsaylı  maddi-mədəniyyət  nümunələri    Azərbaycanın 

Qafqaz  Albaniyasının  və  Atropatena  kimi  qədim  dövlətləri 

---

14 

 

haqqında  olan  yazılı  məlumatları  dəqiqləşdirməyə  və  bu 

dövlətlərin  tarixinin bütün problemlərini ətraflı öyrənməyə  imkan 

verir. 

Dördüncü  cilddə  respublikamızın  ərazisindən  tapılmış 

bütün  arxeoloji  materiallar  ümumiləşdirilir  və  həmçinin  yazılı 

mənbələrin  məlumatları  cəlb  edilməklə  Qafqaz  Albaniyası  və 

Atropatena dövlətlərinin  tarixi daha  müfəssəl  şərh olunur. Əsərdə  

Qafqaz  Albaniyası  və  Atropatenanın    arxeoloji  abidələrinin 

öyrənilməsi  tarixi,  ölkənin  şəhərləri,  yaşayış  yerləri,  müdafiə 

istehkamları, qəbir abidələri  və dəfn  mərasimləri də  işıqlandırılır. 

Cildin  böyük  bir  hissəsi  arxeoloji  materialların  təsnifatına  həsr 

olunmuşdur.  Burada  arxeoloji  qazıntılar  zamanı  tapılmış  məişət 

avadanlığı,  əmək  alətləri,  silahlar,  gil  məmulatı,  şüşə  qablar, 

möhürlər,  pullar,  bəzəklər,  daş  heykəllər  və  bədii  metalişləmə  

materialları tədqiq olunmuşdur. 

Əsərdə  Qafqaz  Albaniyası  və  Atropatena  əhalisinin 

təsərrüfat  həyatı,  sənətkarlığı,  ölkənin  ictimai  quruluşu,  əhalinin 

ideologiyası, daxili və xarici ticarət məsələləri də şərh edilmişdir. 

Azərbaycan  arxeologiyasının  beşinci  cildi  ilk  orta  əsr 

arxeoloji  abidələrinin  elmi  şərhinə  həsr  olunmuşdur.  Azərbaycan 

tarixində  ən  mürəkkəb  və  ziddiyyətli  hadisələrlə  zəngin  olan  III-

IX əsrləri əhatə edən bu dövrün  ictimai,  iqtisadi, siyasi  və  mənəvi 

mədəniyyətinin  xarakterik  xüsusiyyətlərinin  qabarıq  şəkildə 

---