Damğalar, rəmzlər...
mənimsəmələr
Araz Qurbanov
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ
PREZİDENTİ YANINDA STRATEJİ ARAŞDIRMALAR MƏRKƏZİ
BAKI -2013
Baş məsləhətçi və redaktor:
Ramiz Əskər, filologiya elmləri doktoru, professor
Məsləhətçilər:
Tahirə Allahyarova, fəlsəfə elmləri doktoru
Məsiağa Məhəmmədi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Elmi redaktor:
Aqşin Məmmədov, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Dizaynerlər:
İntiqam Məhəmmədli
Azər Məhəmmədli
Tiraj: 500
Sifariş: 086
© Strateji Araşdırmalar Mərkəzi, 2013
Strateji Araşdırmalar Mərkəzi,
Azərbaycan, Bakı şəhəri, AZ 1005, M. İbrahimov küçəsi 8
Tel.: (+99412) 596 82 36
Faks: (+99412) 437 34 58
E-poçt: info@sam.gov.az
Veb ünvan: www.sam.az
- 3 -
Ramiz Əskər
Ön sözü. Mövzuya öz damğasini vuran kitab .............................................5
Giriş əvəzi ...........................................................................................................9
I hissə. Damğa - etnik alın yazısı ...................................................................13
«Damğa» sözünün etimoloji izahı ...........................................................22
Damğa tarixi yaddaşın daşıyıcısı kimi......................................................25
II hissə. Bəzi populyar türk damğa və rəmzlərinin semantikası ...........115
Xan damğası, eltəbər, baltavar ................................................................115
Toğrul,quşlu damğa,ikibaşlı qartal ..........................................................132
Ay-ulduz, Günəş-Аy ................................................................................141
And damğası ...........................................................................................152
Bitik (pitik), tumar, nəzərlik, tilsim ........................................................159
Qaba ağac, töz ağac, baytərək, baytörə .................................................164
Gün rəmzi, qizil alma… ..........................................................................169
Abak, ama, ana .......................................................................................172
Alban (atban) ...........................................................................................178
Yay-ox damğası ......................................................................................184
Oğuzların qayı boyunun damğası ..........................................................192
Buta (puta) ...............................................................................................195
III hissə. Damğa işarələri. Etnogenez, təhriflər və mənimsəmələr ........204
Erməni saxtakarlığı. Abidələr, xalçalar, qayaüstü təsvirlər və rəmzlər ........222
Qərbi Azərbaycan qayaüstü təsvirlərindəki işarələrin etnik mənşəyi ......264
Qafqaz Albaniyası işarələri. Dominant etnomədəniyyətin izləri .........276
Dərbəndin «naməlum» olan məlum işarələri .........................................289
Nəticə əvəzi .....................................................................................................311
İstifadə olunmuş ədəbiyyat ..........................................................................314
Kitabın içindəkilər
Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 5 -
Ön sözü
Mövzuya öz damğasını vuran kitab
Əlinizdəki bu kitab çox ağır, çətin və mürəkkəb bir mövzuya – damğa-
lara həsr olunmuşdur. Petroqlif, piktoqram, rəmz, heraldika, nəhayət, yazı
kimi damğa da bəşər mədəniyyəti tarixində çox mühüm yer tutur. Təəssüf
ki, türk, eləcə də Azərbaycan damğaları sistemli şəkildə araşdırılmamış, elmi
dövriyyəyə yetərincə daxil edilməmiş, bizlərə məxsus olan bir çox tarixi dəyər
kimi yağmalanmış, başqa mədəniyyətlərə və millətlərə peşkəş edilmişdir. Bu
mənada Araz Qurbanovun oxuculara təqdim olunan «Damğalar, rəmzlər...
mənimsəmələr» adlı kitabı son dərəcə aktual və dəyərli tədqiqatdır.
Damğalar xüsusi mülkiyyətin meydana çıxması ilə yaşıd olsa da, bəzi eh-
timallara əsasən, daha çox atın türk etnosu tərəfindən əhliləşdirilməsi ilə bağ-
lıdır. Çünki at digər heyvanlara nəzərən ən sürətli nəqliyyat və savaş vasitəsi,
dolayısı ilə ən qiymətli və baha əmtəə idi. Hələ hun çağında türklər qonşu
Çinə çoxlu sayda at ixrac edirdilər. Bu atlar rənginə, növünə, cinsinə və digər
zahiri əlamətlərinə görə
(qaşqa, çəkil və s.) təsnif olunur və çeşidlənirdi.
Bəzən bir-birinə oxşar kəhərləri və ya qaşqaları ayrı-ayrı istehsalçılara görə
fərqləndirmək ehtiyacı yaranırdı. Təbii ki, bunu kağız üzərində aparmaq
təcrübi baxımdan doğru deyildi, çünki ilxıda atlar bir-birinə qarışdıqda onları
ayırd etmək qeyri-mümkün idi. Ona görə də atların kimə, hansı ailəyə, boya,
soya mənsub olduğunu dərhal və səhvsiz anlamaq üçün damğalardan istifadə
edilirdi. Müəyyən yaşdan sonra atın sağrısına
(buduna) qızmar dəmirlə heç
vaxt silinməyəcək şəkildə xüsusi damğa vurulurdu.
Daha sonra bu, başqa sahələrdə bir qədər fərqli məqsəd və metodlar-
la
(bayraq və sancaqlar üzərində, silahlarda, sənətdə, xüsusilə xalçaçı-
lıqda, bəzək əşyaları, zərgərlik, gil və çini qab-qacaq istehsalında, yasaq
ərazilərin sərhədlərinin göstərilməsində və s.) tətbiq olunmağa başlandı,
gömrük, möhür, imza, siqnatura, müəlliflik funksiyaları qazandı. Maraqlı
cəhət budur ki, türkcə «damğa» sözü bir çox dillərə
(rus, ərəb, fars, monqol
və s.) keçmiş, rusca «tamqa», «tamojnya», «tabun» sözləri də buradan ya-
ranmışdır. Əski türkcədəki «tamqaçı»
(damğaçı) sözü ilə dövlətin ən yüksək