Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 6 -
məmuriyyətlərindən  biri  olan  «möhürdar»,  indiki 
mənası ilə «dövlət katibi» vəzifəsi ifadə edilmişdir.
Tarixin  müəyyən  çağında  damğalar  artıq  yazı 
sistemlərinə  nüfuz  edir.  Misal  üçün,  bunu  Orxon 
əlifbasında da görmək mümkündür. Bu əlifbadakı 
38 işarə-hərfdən 14-nün damğalardan ibarət olduğu 
dərhal sezilir. Yan tərəfdəki 6 işarə isə damğaları 
ən parlaq şəkildə ifadə edir. Rəsmdəki əl işarəsinin 
l, ya ya bənzəyən işa rənin y, oxu andıran işa rənin x, 
itə bənzəyən işa rənin 
t, ev (çadır) işarəsinin b  («b» 
son ralar bir çox sözlərdə «v»-yə çev  rilmişdir), ata 
oxşayan işarənin isə 
t hərfini ifadə etdiyini gö  rü-
rük.  Bunun  başqa  örnəkləri  də  vardır. Araz  Qurbanov  öz  kitabında  onların 
20-sini damğa rəmzi kimi izah etmişdir. 
                Kiçik  ön  sözdə  əlifbaya  xeyli  yer  verməyimiz  səbəbsiz  deyil. 
Ermənilər bir çox platformalarda özlərini orijinal əlifba sahibi, mədəni millət 
kimi qələmə verir, bizi isə əlifbasız xalqlar cərgəsinə aid edirlər. Halbuki fini-
kiya-aramey mənşəli erməni əlifbasından fərqli olaraq bizim runik əlifba daha 
milli, daha orijinal və qat-qat qədimdir. 
Araz Qurbanov  kitabının «Damğa – etnik alın yazısı» adlanan I hissəsində 
damğaları  etnik  mənsubiyyət  göstəricisi,  dominant  etnomədəniyyətin 
təzahürü,  dominant-vassal  münasibətlərinin  əlaməti,  ərazi  mənsubiy yətinin 
qrafik əlaməti kimi geniş təhlil etmiş, Azərbaycan xalçalarında işlənmiş dam-
ğaları, qədim və orta əsrlərdə mövcud olmuş türk dövlətlərinin bayraqların-
dakı damğaları, finikiya və türk runik əlifbasındakı işarələri müqayisə etmiş, 
ortaq damğalara görə türk xalqlarının yaşadığı arealı göstərmiş, əhəməni və 
sasani  tayfa  rəmzləri  arasındakı  etnik  türk  damğalarını  müəyyənləşdirmiş, 
oğuz boyları və damğalarını ayrıca araşdırmış, «damğa» sözünün etimoloji 
izahını vermişdir. 
Kitabın II hissəsi «Bəzi populyar türk damğa və rəmzlərinin semantika-
sı»  adlanır.  Müəllif  burada  xan  damğası,  ikibaşlı  qartal/quşlu  damğa,  daha 
doğrusu,  onqon  quşlar,  ay-ulduz  rəmzləri,  andiçmə  rəmzləri,  bitik,  tumar, 
nəzərlik, tilsim ilə bağlı rəmzlər, totem sayılan qaba ağac, töz ağac, baytərək, 
baytörə rəmzləri, Gün rəmzi, qızıl alma, abak, ama, ana ilə əlaqədar rəmzlər, 
yay-ox,  buta  rəmzlərinin  semantikasını  açmışdır.  Bu  fəsil  faktiki  material-

---

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 7 -
larla həddən artıq yüklüdür, burada onlarca, yüzlərcə damğa, rəmz və işarə 
təhlilə cəlb edilmiş, onların mənası dolğun şəkildə izah olunmuşdur. Kitabın 
III hissəsi «Damğa işarələri. Etnogenez, təhriflər və mənimsəmələr» adlanır. 
Bu, kitabın ən maraqlı qismidir. Müəllif əvvəlcə Qobustan, Gəmiqaya, Man-
na, Midiya rəmzləri ilə türk damğalarını müqayisə edir, 9-15 rəmzlə damğanın 
üst-üstə düşdüyünü göstərir. Pazırıq işarələri ilə türk damğaları arasında 19 
dəfə eynilik müşahidə edən A.Qurbanov Azərbaycanda rəmz və damğaların 
heç bir dəyişikliyə uğramadan tarix boyu davam etdiyini, bunların uzaq Altay 
bölgəsində yerləşən Pazırıq kurqanı ilə də eyniyyət göstərdiyini yazır.
Tədqiqatın  «Erməni  saxtakarlığı. Abidələr,  xalçalar,  qayaüstü  təsvirlər  və 
rəmzlər» bölməsində ermənilərin müəmma dolu saxta tarixi, mifik «erməni yayı 
və oxu», Haykın «atıcılıq» məharəti, Ağtomar kilsəsindəki barelyefdə təsvir olu-
nan qıpçaq döyüşçüsünün ermənilər tərəfindən «xristian kral» şəklinə salınması, 
ermənilərə «məxsus» olan qayaüstü təsvirlərin başqa planetlərdən gələn varlıq-
lar haqqında çox qiymətli məlumat daşıması və ağlasığmaz başqa cəfəngiyyatlar 
sadalanır  və  ifşa  olunur.  Bədnam  qonşular  Azərbaycan  xalça  məktəblərinin 
nümunələrini,  rəmzlərini,  ornamentlərini  -  bir  sözlə,  bütün  elementlərini 
mənimsəməyə can atmış, dünya elmi ictimaiyyətini aldatmaq məqsədilə kitab-
lar yazmış və ya yazdırmış, ingiliscə xalça demək olan «karpet» sözünü Qərbdə 
xalça mağazası açmış erməni taciri Karapetin adı ilə bağlamaq dərəcəsinə qədər 
saxtakarlığa əl atmışlar. Kitabda daha sonra erməni sənətşünaslarının uydurma-
ları, erməni xalçası kimi qələmə verilən sənət nümunələrində Azərbaycan xalça 
məktəblərinə məxsus damğalara, habelə başqa türk xalqlarına aid damğalara 
gen-bol rast gəlinməsi fakları bir-bir göstərilir. 
A.Qurbanov  Qərbi  Azərbaycan  qayaüstü  təsvirlərindəki  işarələrin  et-
nik  mənşəyinə  haqlı  olaraq  xüsusi  bölmə  həsr  etmişdir.  İş  burasındadır  ki, 
ermənilər  çox-çox  sonralar  gəlib  yerləşdikləri  bu  coğrafiyada  bizə  məxsus 
nə varsa hamısına qeyd-şərtsiz sahib çıxaraq həyasızcasına mənimsəmişlər. 
Bunların arasında qayaüstü təsvirlər xüsusi yet tutur. Ermənilər bu təsvirlərin 
yozumunu da özlərinə xas olan formada - bəzən gülməli, bəzən də fantas-
tik  şəkildə  göstərirlər.  Müəllif    bu  bölmədə  Qərbi Azərbaycan  işarələrinin 
Mərkəzi  və  Ön Asiya, Avropadakı  türk    damğaları  və  göytürk  əlifbası  ilə 
müqayisəsini vermiş, erməni iddialarının əsassız  olduğunu sübuta yetirmiş-
dir. A.Qurbanov Qafqaz Albaniyasının tarixini, mirasını, eləcə də damğa və 
işarələrini mənimsəmiş ermənilərin bütün əməllərini elmi məntiq və sübut-

---

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 8 -
larla  ifşa  etmişdir.  Tədqiqatçı  Dərbəndin  qala  divarları  üzərindəki  işarələri 
mənimsəməyə cəhd edən erməni alimlərinin qeyri-elmi tezislərini alt-üst et-
miş, Dərbəndə aid 98 işarənin ortaq türk damğaları ilə, qıpçaq və oğuz sim-
volları ilə, göytürk və uyğur əlifbalarındakı işarələrlə qarşılıqlı müqayisəsini 
aparmışdır.
Araz  Qurbanovun  «Damğalar,  rəmzlər...    mənimsəmələr»  adlı  kitabı  bu 
sahədəki çox mühüm boşluğu dolduran, saxtakarlara tutarlı cavab verən, türk 
və Azərbaycan  damğa və rəmzlərilə bağlı bir çox məsələləri ilk dəfə elmi 
dövriyyəyə daxil edən, bəzi qaranlıq məqamlara aydınlıq gətirən - bir sözlə, 
mövzuya öz damğasını vuran tədqiqatdır. Hazırda müəllifin geniş həcmli «Or-
taq türk  rəmzləri və damğaları» kitabı nəşrə hazırlanır. Müəllifə bu çətin işdə 
uğurlar arzulayırıq.
Ramiz Əskər, 
professor

---