Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 15 -
insan da yaşayışını, işini, məişətini asanlaşdıran, sağlamlığını, vaxtını,
təhlükəsizliyini qoruyan ən müxtəlif rəmzlərlə əhatə olunmuşdur. İctimai-
siyasi, milli, dini simvolikada, dövlət rəmzlərində (bayraq və gerblərdə),
müasir kompüter texnologiyalarında, şirkət və təşkilatların emblemlərində,
əmtəə, yol hərəkəti, hərbi rütbə nişanlarında, məlumat lövhələrində və s.
mnemonikadan - şərti işarələr sistemindən geniş istifadə edilməkdədir. Ortaq
işarə sistemlərinin bir çoxu hər bir kəs üçün tamamilə anlaşıqlıdır. Məsələn,
iki maili çarpaz xətt ibtidai dövrlərdə olduğu kimi indi də bağlı, yasaq
edilən ərazinin başlanmasını, nişanı hərb sənətində hədəfi, səhiyyədə
xəstəxananı, «ox» işarəsi hərəkətin istiqamətini, qədəhə sarınmış ilan
təbabəti ifadə edir. İzdihamlı küçələrdə rast gəldiyimiz sadə nişanı isə
bütün ölkələrdə və dillərdə «nəqliyyat vasitələrinə giriş qadağandır!» kimi
uzun xəbərdarlığı əvəz edir. Səmavi dinlərin fərqləndirici rəmzləri arasında
Aypara islamın, xaç xristianlığın, Mogen David – Hz.Davudun qalxanı
(islamda - Möhrü-Süleyman) isə iudaizmin rəmzlərindən sayılır. Digər
populyar rəmzlərin semantikasına nəzər salaq. Tanınmış «Apple» şirkətinin
loqotipi olan «dişlənmiş alma»
təsviri bir tərəfdən İsaak Nyutonu
cazibə qüvvəsinin kəşfinə həvəsləndirən almanı, digər tərəfdən isə Adəm
və Həvvanın cənnətdən qovulmasına bais olan «günah meyvəsinin» mifik
obrazını təcəssüm edir. Bəzən təsadüfi oxşarlıqlara da rast gəlirik. Misal üçün,
Şimali və Cənubi Qafqazda, Mərkəzi Asiyada geniş yayılan «alban» damğası
astroloji simvolizmdə Yer kürəsinin, onun üzüaşağı çevrilmiş variantı isə
Venera planetinin rəmzi kimi qəbul edilmişdir. Bundan başqa, Beynəlxalq
Qırmızı Xaç və Qırmızı Aypara Cəmiyyətləri İttifaqının emblemi
«Ay-
ulduz» (əslində, «Ay-Günəş») damğası olaraq, VI-VII əsrlərə aid Göytürk
sikkələrinin üzərini, orta əsr Polşa-Litva tatarlarının gerblərini bəzəmişdir.
Azərbaycan milli manatının rəmzi
və «Mazerati» avtomobil şirkətinin
loqosu əski türk tayfalarının «daraq», «baltavar» və ya «xan damğası»
adlanan işarəsinin, avronun simvolu olan nişanı saka-skiflərin, hunların,
xəzərlərin, Altaylardan Şərqi Avropayadək uzanan ərazilərdə məskunlaşmış
oğuz və qıpçaqların «yay-ox» işarəsinin, Fransanın «Sitroen» avtomobillərinin
emblemi isə Azərbaycan xalça ornamentlərində də geniş yayılan «atlı»
damğasının eynidir.
Mifik təsəvvürlərin, ətraf aləmi estetik dərkin bədii təzahürü sayılan
ornamentlərin yaranma səbəbləri, genezisi haqqında fərqli mülahizələr
Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 16 -
olsa da, onların ilk dövrlərdə məhz sakral xarakter daşımaları mübahisə
mövzusu deyildir. Qədim ornamentlərin ilk nümunələrinə Poleolit dövrünə
aid qayaüstü təsvirlərdə, arxeoloji tədqiqatlar zamanı aşkar olunan saxsı
qab, daş və sümük bəzək əşyaları və s. üzərində rast gəlinir. Neolit
dövrünün mədəniyyətlərində onlar yeni formalar, fərqli işlənmə texnikası
və tətbiq sahələri ilə təkmilləşmiş, rəmzi mahiyyətini, ibtidai dini inanclarla
bağlılıqlarını daha da möhkəmləndirmişlər. Nəticədə, bu gün xalq tətbiqi
sənətində «milli ornamentlər» kimi tanıdığımız etnik tərtibat ünsürlərinin bir
çoxunun semantikasında məhz əcdadlarımızın qədim mnemonik simvolları,
damğa və rəmzləri, əlifba işarələri vasitəsilə kodlaşdırıb-ötürdükləri
informasiya dayanmaqdadır. Xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, damğalar,
rəmzlər və onların törəmələri olan etnik ornamentlər konkret xalqın milli tarix
və mədəniyyətinin, miqrasiya və inteqrasiya proseslərinin öyrənilməsində
mühüm informasiya mənbəyidir.
Lakin təəssüflər olsun ki, qədim damğalar hələ də tarixi olayların
təkzibedilməz maddi sübutları kimi deyil, «naxış», mədəni irs nümunələri
qismində dəyərləndirilməkdədir. Çünki müasir dominant tarixşünaslığın
rasionallığı şərtidir. Bir tərəfdən subyektivliyi inkar etsə də, salnaməçilərin
fərdi qənaətlərinə - «tarixi yaddaşa» söykənir, digər tərəfdən isə ifrat
maksimalizmə vararaq «bizim kimi düşünməyən bizdən deyildir!» prinsipinə
arxalanır. Onun əzəli rəqibi isə gerçəklikləri bəzən yarıbədii obrazlar, yırımif,
yarıgerçəkliklər səviyyəsində qoruyub-ötürən sosial yaddaş – xalq (kollektiv)
yaddaşıdır. Yaranmış mövqe qarşıdurmaları isə bir çox hallarda keçmiş
haqqında reallıqdan uzaq olan təsəvvürlər yaradır.
Damğa işarələrinin sistemli şəkildə öyrənilməsi iki yüz ilə yaxın müddət
ərzində davam etsə də, bir sıra məsələlərə tam aydınlıq gətirilsə də, onların
ətrafında yaranmış mübahisələr məhz etnosiyasi maraqlar üzündən hələ də
səngimək bilmir. Əsas səbəb isə üzərində bu işarələr olan qədim və zəngin
maddi-mədəniyyət nümunələrinin, eləcə də həmin irsin yerləşdiyi ərazilərə
olan etnomədəni iddialardır. Daha doğrusu, damğa işarələri xronoloji dövrlər
üzrə etnogenez proseslərinin, etnomədəniyyətin, dövlətçilik ənənələrinin,
inancların müəyyən edilməsində həm təkzibolunmaz elmi sübutlar, həm də
etnosiyasi mübarizədə təsirli vasitədir. Qeyd edək ki, digər xalqların tanınma-
fərqləndirmə nişanları ilə müqayisədə qədim türklərin damğa işarələri daha
geniş funksiyalara malikdir. Əgər irandilli, qafqazdilli xalqlarda, slavyanlarda
Dostları ilə paylaş: |