International Scientific Journal “Internauka”
http://www.inter-nauka.com/
International Scientific Journal “Internauka”
http://www.inter-nauka.com/
Географические науки
УДК 364.25
Məmmədli Aynur Allahqulu
Magistr
Coğrafiya Fakültəsi
Bakı Dövlət Universiteti
Маммедли Айнур Аллахгулу
магистр
Географического факультета
Бакинского государственного университета
Memmedli Aynur Allahqulu
Master of the
Faculty of Geography
of the
Baku State University
AZƏRBAYCANDA DAŞQINLAR, EKOMIQRASIYA VƏ ƏHALIYƏ
DƏYƏN ZƏRƏRIN AZALDILMASI YOLLARI
НАВОДНЕНИЯ, ЭКОМИГРАЦИЯ И ПУТИ СНИЖЕНИЯ УЩЕРБА
НАСЕЛЕНИЮ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ
FLOODS, ECOMIGRATION AND WAYS TO REDUCE THE DAMAGE
TO THE POPULATION IN AZERBAIJAN
Xülasə. Məqalədə Azərbaycanda baş verən daşqın hadisələri və onların
vurduğu zərərlər, onlara qarşı görülən müdafiə tədbirləri ətraflı xarakterizə
olunub. Gələcəkdə daşqınların baş verəcəyi təqdirdə müəllif tərəfindən ona qarşı
əsaslandırılmış müdafiə tədbirlərinin görülməsiylə bağlı təkliflər verilmişdir.
Açar sözlər: təbii fəlakət, daşqın, ekomiqrasiya, sığorta.
Аннотация. В статье характеризуются происходящие наводнения в
Азербайджане, их наносившийся ущерб и защитные меры принятых против
International Scientific Journal “Internauka”
http://www.inter-nauka.com/
International Scientific Journal “Internauka”
http://www.inter-nauka.com/
них. В дальнейшем случае от автора предложены защитные меры против
наводнений.
Ключевые слова: стихийное бедствие, наводнение, эко миграция,
страхование.
Summary. The flood in Azerbaijan and its losses, the protection measures
taken against them was summarised in the article. If the floods occur in the future
the protection measures against it has been proposed by the author.
Key words: natural disasters, flood, eco migration, insurance.
Dünya təsərrüfatına zərər vuran daşqın hadisələrinin elmi baxımdan
öyrənilməsi, qabaqcadan xəbər verilməsi və onun vurduğu ziyanın qarşısının
alınması alimləri narahat edən mühüm problemlərdən biridir. Son 20 ildə
dünyanın iri çay, göl və digər su sahələrində məskunlaşan əhalinin və burada
yerləşən təsərrüfatların daşqına məruz qalması, bu hadisədən ziyan çəkməsi
halları xeyli artmışdır. Hesablara görə, hər il dünya iqtisadiyyatına daşqın
nəticəsində 21,6 mlrd ABŞ dolları həcmində zərər dəyir [1]. Bəzi illərdə zərər
daha çox, tələfat daha böyük olması ilə seçilir. Məsələn, 1931-ci ilin iyun ayında
Çinin Xuan əyalətində Xuanxe çayının daşması nəticəsində 1 milyondan çox
adam həlak olmuşdur. 2002-ci ildə baş vermiş daşqınlar nəticəsində isə dünyanın
80 ölkəsində 17 mln adam zərər çəkmiş, dünya iqtisadiyyatına 40 mlrd ABŞ
dolları həcmində zərər dəymişdir. Azərbaycanda isə 2010-cu il daşqını zamanı
iqtisadiyyata 1mlrd. ABŞ dolları həcmində zərər dəymişdir [2].
Dünya ölkələrində olduğu kimi Azərbaycanda da daşqınlar vurduğu
zərərlərə görə təbii fəlakətlər içində xüsusilə seçilir. Respublikada daşqın
hadisələrinin baş verməsinə görə Kür və Araz çaylarının aşağı axınları fərqlənir.
Daşqın
hadisəsi Azərbaycanda əsasən yaşayış məntəqələrinə, əhali
məskunlaşmasına, əhalinin sağlamlığına, torpaq örtüyü və kənd təsərrüfatına daha
çox ziyan vurur [2].
International Scientific Journal “Internauka”
http://www.inter-nauka.com/
International Scientific Journal “Internauka”
http://www.inter-nauka.com/
Daşqınlar
nəticəsində
qrunt
sularının
səviyyəsi
yer
səthinə
yaxınlaşdığından torpaqların tərkibi yüksək dərəcədə minerallaşır və bunun
nəticəsində şoranlaşma baş verir. Şoranlaşma nəticəsində əvvəllər əkinə yararlı
olan torpaq sahələri uzun müddət dövriyyədən çıxır. Göstərilənlərlə bərabər
daşqın, subasma, su sızma nəticəsində Kür və Araz çayları boyunca
məskunlaşmış əhali arasında müxtəlif xəstəliklərin, o cümlədən malyariya, mədə
bağırsaq xəstəlikləri və s. baş verməsinə səbəb olur. Digər təbii fəlakətlərin
dağıntı və zərərlərini aradan qaldırmaq üçün bir neçə ay, il tələb olunursa,
daşqınlarda bu proses daha uzun müddət tələb edir [1].
Araşdırmalar göstərir ki, Kür və Araz çaylarında daşqınların yaranma
səbəbləri aşağıdakı təbii və antropogen amillərdən ibarətdir:
1.
Çayların hövzələrində yağmurların kəskin surətdə artması, çayın
mənbələrində qar və buzlaqların vaxtından əvvəl əriməsi (təbii amil),
2.
Kür- Araz çaylarının qollarının sululuğunun hədsiz çoxalması (təbii amil),
3.
Kür çayının mənsəb aşağı hissəsində mailiyin az olması hesabına deltanın
lillənməsi ( təbii ve antropogen amil),
4.
Çaylar boyunca təbii subasarların və axmazların təyinatının dəyişməsi,
onların olmaması və ya ləğv edilməsi ( antropogen amil),
5.
Sahil mühafizə bəndlərinin torpaq və digər tez yuyulan materiallardan
olması (antropogen amil) və digər amillər [5].
2010-cu il daşqını zamanı Kürboyu ərazilərdə gərgin vəziyyət ümumi
sahəsi 9min850ha olan Sarısu gölü ətrafında olmuşdur. Bu gölün sahəsi daşqın
sularının hesabına genişlənərək 20min ha-ya yaxın ərazini tutmuşdur. Nəticədə
gölün sahil boyunda yerleşen bəndlər bu hala dözməyib dağılmış və ətraf ərazi və
kəndləri su basmışdır.
Kür çayına nisbətən Araz çayında daşqın hadisələri və bəndlərin dağılması
az baş versə də, Araz çayında olan daşqınların 70%-i Arazın sağ sahilində daha
çox zərərlərə səbəb olur. Bunun 33%-i filtryasiyanın, 15%-i isə sahil və bəndlərin
yuyulmasının payına düşür. Belə bir vəziyyətdə torpaq bəndlər daşqının qarşısını
International Scientific Journal “Internauka”
http://www.inter-nauka.com/
International Scientific Journal “Internauka”
http://www.inter-nauka.com/
tam ala bilmədiyindən Kür çayının dağətəyi ərazilərində və Araz çayı üzərində su
anbarlarının tikilib istifadəyə verilib və gələcəkdə də yeni su anbarlarının tikintisi
nəzərdə tutulub. Kür çayında Mingəçevir, Şəmkir, Yenikənd, Araz çayında isə
Araz su qovşağı tikilib istifadəyə verilmişdir. Göstərilən su anbarlarının
inşasından sonra 1953-2000-ci illər ərzində daşqın hadisələrinin sayı nisbətən
azalmışdır. 2005-2010-cu illər ərazində su təsərrüfat sisteminin qurulması və
idarə olunması ilə bağlı 750 mln manat dövlət büdcəsindən, 200 mln manat xarici
kredit şəklində olmaqla, cəmi 950 mln manat vəsait ayrılmasına baxmayaraq
daşqınlara qarşı əsaslı müdafiə tədbirləri görülməmişdir [3].
Son 10 ildə daşqınların baş verməsi nəticəsində Azərbaycan iqtisadiyyatına
təqribən 1,5 mlrd ABŞ dollar ziyan dəymişdir. Əgər 2003-cü ildə ölkə
iqtisadiyyatına 30 min, 2006-cı ildə 70min dollar ziyan dəymişdisə, 2010-cu ildə
bu 1mlrd dollar təşkil etmişdir. 2010-cu ilin may ayının birinci ongünlüyündə baş
verən, əhatə dairəsinə görə daha çox əraziləri əhatə edən daşqın son 114 ildə
(1896-2010) ən dağıdıcı daşqın hesab edilə bilər. Ölkədə inzibati rayonların 33%-
i, yaşayış məntəqələrinin 8,4%-i, əhalinin 20%-i, sənaye müəssisələrinin 3%-i,
kənd təsərrüfatı müəssisələrinin 12%-i, avtomobil yollarının 14%-i fasilələrlə
daşqınlara məruz qalır [8].
Kənd təsərrüfatı və onun əsasında inkişaf edən yeyinti sənayesi daşqın
hadisəsinə məruz qalma dərəcəsinə görə daha həssasdır. Kənd Təsərrüfatı
Nazirliyinin məlumatlarına əsasən 2003-cü ildə 48 min ha payızlıq taxıl əkinləri
daşqın nəticəsində yararsız hala düşməklə taxılçılığa 5,5 mln manat həcmində
ziyan dəymişdir [7]. Əhalinin una olan tələbatının 15-20%-ə qədəri daşqın
nəticəsində ödənilməmişdir. Respublikada olan taxıl əkinlərinin 38%-i və
istehsalının 4%-ə qədəri daşqınların yayıldığı düzən ərazilərin payına düşmüşdür.
2010-cu ildə Kürün aşağı axınında baş verən daşqın zamanı yeyinti sənayesinə
məxsus müəssisələrin 60%-dən çoxunun iş ahəngi pozulmuş və bu sahəyə külli
miqdarda zərər dəymişdir. Neftçaladakı nərə balıq yetişdirilən zavoda və Bankə
qəsəbəsindəki balıq-kürü konserv zavoduna dəyən ziyan 100min manatdan çox
International Scientific Journal “Internauka”
http://www.inter-nauka.com/
International Scientific Journal “Internauka”
http://www.inter-nauka.com/
olmuşdur. Dəyirmanlarda yığılmış 10 tonlarla taxıl və hazır un məhsulları
tamamilə yararsız hala düşmüşdür. Azərbaycanda əhalinin stabil olaraq ərzaq
təhlükəsizliyinin təmin olunması üçün yeyinti sənayesinin daşqın hadisəsindən
qorunmasına dövlət səviyyəsində xüsusi diqqət yetirilməlidir.
Azərbaycan Respublikası əhalisinin 20%-ə yaxını daşqın təhlükəsi altında
yaşayır. 1900-2003-cü illərdə ve 2010-cu ilde əsasən Kür və Araz çaylarında 150-
dək daşqın hadisəsi baş vermişdir [4]. Daşqınlardan qorunmaq üçün əhalinin bir
qismi öz təsərrüfatlarını və evlərini tərk edərək təhlükəsiz ərazilərə köçmüşlər. Bu
zaman ekoloji miqrant adlanan əhali qrupu meydana gəlmiş, onların yeni yaşayış
yerlərinə adaptasiyası, reabilitasiyası, sosial və məişət problemlərinin həll
edilməsi kimi vəzifələr qarşıya çıxmışdır.
Ekomiqrantlar üçün yeni şəraitin yaradılması məsəsləsində problemin
sosial-demoqrafik aspektlərinin nəzərə alınması zəruridir. Onlar üçün yaşayış
məntəqələrinin tipinin əvəzlənməsi, yəni kənddən qəsəbəyə çevrilməsi həmişə
birmənalı qarşılanmır. Adaptasiya və reabilitasiya işlərinin aparılmasında həmin
rayonun mədəni xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır [6].
2010-cu il daşqını zamanı zərər çeken insanlar üçün Şirvan şəhərində
müvəqqəti daşqın şəhərciyi yaradıldı. Daşqını zamanı miqrantların fəlakət
zonasından evakuasiyasının ilk günlərində daşqına məruz qalan əhali qida və
ərzaqla təmin olundu. Səhiyyə Nazirliyinin əməkdaşları çadır düşərgəsində
əhalinin sağlamlığına nəzarət edirdilər. 17 tibb məntəqəsi yaradılmışdı, tibbi
ləvazimatlarla təchiz edilmiş 20-dən artıq səyyar tibbi briqada fəaliyyət göstərirdi.
Su təchizatı və çirkab sularının kənarlaşdırılması üzrə sanitar-epidemioloji
nəzarət təmin edilmişdir. İnsanların kütləvi zəhərlənməsi hallarının baş vermə
ehtimalının aradan qaldırılması üçün işlər görülürdü. İstifadə olunmuş su
mənbələrinə laboratoriya nəzarət həyata keçirilirdi. Zərər çəkmiş uşaqların
avtobuslarla məktəbə gediş gəlişi təşkil edilmiş, tərk edilmiş orta məktəblərin
müəllimləri işlə təmin olunmuşdur.
International Scientific Journal “Internauka”
http://www.inter-nauka.com/
International Scientific Journal “Internauka”
http://www.inter-nauka.com/
“2010-cu ildə Kür və Araz çaylarının daşması nəticəsində baş vermiş təbii
fəlakətin nəticələrinin aradan qaldırılmasına dair əlavə təkliflər haqqında” ölkə
prezidentinin 2012-ci il 29 mart tarixli sərəncamına uyğun olaraq fərdi yaşayış
evlərində, sosial və infrastruktur obyektlərində tikinti və təmir-bərpa işlərinin
aparılması və zərər çəkmiş ailələrin sosial müdafiəsi tədbirləri üçün 50mln manat
həcmində vəsait ayrıldı [8]. 2010-cu il daşqınının mənfi nəticələrinin aradan
qaldırılması tədbirləri çərçivəsində 5 yeni qəsəbə salınmış, 3 mindən artıq ev,
100-ə yaxın sosial və infrastruktur obyekti inşa və ya təmir edilmiş, 5 min evdə
təmir işləri aparılmışdır.
Müasir dövrdə əhalinin təsərrüfat fəaliyyətinin təbii fəlakətlərdən
sığortalanması beynəlxalq təcrübədə geniş tətbiq olunur. Nəinki inkişaf etmiş,
hətta inkişafda olan ölkələrin çoxunda da bu fəaliyyət geniş yayılmışdır. Əksər
dünya ölkələrində təkrarlanan dağıdıcı təbii fəlakətlərdən, o cümlədən
daşqınlardan sığortalanma işi tələb olunan səviyyədə qurularaq, dəymiş ziyanın
70-80%-i sığorta edilənlərə ödənilir.
Azərbaycanda daşqın eləcə də digər təbii fəlakətlər riski olan rayonların
sığortalanma baxımından öyrənilməsi böyük əhəmiyyət kesb edir. Təbii fəlakət
şəraitində əhalinin sığortaya cəlb edilməsinin iqtisadi-coğrafi və sosial tədqiqi
kompleks xarakter daşıyır [3].
Azərbaycanda “ Sığorta haqqında qanun” 1993-cü ildə qəbul edilmiş,
2013-cü ildə həmin qanuna dəyişikliklər edilmişdir. Həmin dövrdən
Azərbaycanda sığorta fəaliyyəti ilə məşğul olan Dövlət Sığorta Kommersiya
Şirkəti və 30-a yaxın özəl sığorta şirkətləri tərəfindən əhaliyə dəymiş ziyanın
ödənilməsi işi həyata keçirilir. Lakin Azərbaycan Respublikası müstəqillik
qazandıqdan sonra ölkədə və onun regionlarında təbii fəlakətlərin təkrarlanması
intensivləşib, əhatə dairələri genişlənib və onların vurduqları zərərlər kəskin
surətdə artsa da, kəndlərdə və inzibati rayonlarda təbii fəlakətlərdən sığortalanma
işi teleb olunan seviyyede deyildir.Daşqınların dəqiq proqnozlaşdırılması
sisteminin yaradılması ona qarşı mübarizədə vacib məsələlərdəndir.Həmçinin
International Scientific Journal “Internauka”
http://www.inter-nauka.com/
International Scientific Journal “Internauka”
http://www.inter-nauka.com/
çayla bənd arasında olan ərazilərin bu və ya digər məqsədlər üçün istifadəsi tam
qadağan olunmalıdır. Xəzər dənizinin səviyyəsinin yüksək olduğu dövrlərdə Kür
çayının aşağı axarında çayın yatağının gətirmə materiallardan vaxtaşırı
təmizlənməsi daşqınların qarşısının alınmasında müsbət əhəmiyyət kəsb edə bilər.
Eyni zamanda daşqınlara qarşı xüsusi dövlət proqramı qəbul olunmalıdır.
Ədəbiyyat
1.
Осипов В.И. Природные катастрофы на рубеже ХХI века. Вестник
РАН Том №24. – 2001 г.
2.
Бабаханов Н.А. Стихийные бедствия: их проявления в Азербайджане,
наносимые ущербы, меры защиты от них. Баку, 2013. – 253 с.
3.
Musayeva M.R. Daşqınların təsərrüfatın inkişafı və ərazi təşkilinə təsiri.
Bakı, 2014. – 192 s.
4.
Musayeva M.R. Qlobal iqlim dəyişikliklərinin Kür və Araz çaylarında
daşqınların baş verməsində rolu. BDU, Azərbaycan Coğrafiya
Cəmiyyətinin BDU filialının əsərləri, III cild, Bakı, 2010. – S. 206-210.
5.
Qurbanov E. - Daşqınlar və ətraf mühit. Bakı, 2014. – 34 s.
6.
Kərimov R., Nəcəfova Q. - Iqlim dəyişmələri, daşqınlar və ekomiqrasiya.
Bakı, 2016. – 48 s.
7.
http://www.agro.gov.az
8.
www.president.az
Dostları ilə paylaş: |