“Dаvlаt huquqè âà áîøêàðóâ êàôåäðàñè

 
3
chiqarishni o`rnatishi mumkin emas. Uning fikricha, yuristlarning vazifasi "xalq ongini" aniqlash va unga harakatdagi 
qonunlarni moslashtirish bo`lmog`i lozim. Savin’ining izdoshi, ishlarini davom ettirgan yana bir nemis yuristi G.Puxta 
bo`lib, u ham rim huquqi tarixiga, shuningdek fuqarolik va odat huquqiga bag`ishlangan qator asarlarning muallifi va 
tarixiy huquq maktabining taniqli vakili hisoblanadi. 
Keyinchalik g`arbda turli mamlakatlarni va tarixiy bosqichlarni qamrab olgan ko`p tarixiy-huquqiy asarlar 
paydo bo`lgan. Masalan, Fransiyada - E.Labul va R.Darest, Angliyada - G.Men va G.Spenser, Germaniyada - A.Post, 
Rossiyada - P.G.Vinogradov va N.I.Kareyev va boshqalarning asarlari bu sohada muhim o`rin tutadi. Ingliz yuristi va 
huquq tarixchisi Genri Men (1822-1880 yillar) o`zining "Qadimgi huquq...", "Sharqda va g`arbda qadimgi jamoalar", 
"Muassasalarning eng qadimgi tarixi", "Qadimgi qonun va odatlar", "Qadimgi huquq tarixi bo`yicha tekshirish" kabi 
asarlarida hindu, qadimgi rim, german, qadimgi irland, slavyan xalqlarini o`rganish asosida ulardagi huquq 
rivojlanishining keng qamrovli manzarasini yaratishga harakat qilgan. Uning safdoshi, ingliz faylasufi va sotsiologi, 
pozitivizm "ota"laridan biri Gerbert Spenser (1820-1903 yillar) sotsiologiyada organik maktabning asoschisi hisob-
lanadi. U jamiyatning sinfiy tuzilishini va uning doirasida turli ma’muriy organlarning ajralib chiqishini kishi tanasi 
a’zolari o`rtasidagi funksiya-larning ajralishi bilan taqqoslab tushuntiradi. 
 
Rossiyada Pavel Gavrilovich Vinogradov (1854-1925 yillar) va Nikolay Ivanovich Kareyev (1850-1931 yillar) 
kabi taniqli olimlar jahon tarixiy-huquqiy fanlar rivojiga salmoqli hissa qo`shganlar. Tarixchi-pozitivist 
P.G.Vinogradov g`arbiy Yevropaning, ayniqsa Angliyaning o`rta asrlardagi tarixi bo`yicha muhim izlanishlar olib 
borgan. Uning "Italiyada feodal munosabatlarning kelib chiqishi" degan magistrlik dissertatsiyasida (1880 yil), "O`rta 
asrlarda Angliyaning sotsial tarixi bo`yicha tekshirishlar" degan doktorlik dissertatsiyasida (1887 yil), "Angliyada 
villanlik" degan monografik kitobida (1892 yil) feodalizmning kelib chiqishining german varianti ochib berilgan. 
Keyinchalik bosilib chiqqan "Manorning o`sishi" (1905 yil), "Angliyada o`rta asr pomestyesi" (1911 yil), "XI asrda 
Angliya jamiyati" (1908 yil) kabi asarlari Angliya davlati tarixini o`rganishda juda muhim ahamiyatga ega. Xuddi 
shuningdek, yana bir rus tarixchisi N.I.Kareyev o`zining "XVIII asrning oxirgi choragida Fransiyada dehqonlar va 
dehqonlar masalasi" (1879 yil), "Eng qadimgi davrlardan 1789 yilgacha fransuz dehqonlari tarixi ocherki" (1881 yil), 7 
jildli "Yangi davrda g`arbiy Yevropa tarixi" (1892-1917 yillar), 3 jildli "Fransuz revolutsiyasi tarixchilari" (1924-1925 
yillar) kabi asarlari bilan tarixiy-huquqiy masalalarga doir manbalarni boyitishga katta hissa qo`shgan. 
 
XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asrning boshlarida tarixiy-qiyosiy uslub davlat va huquq tarixini iqtisodiy va 
ijtimoiy munosabatlar kontekstida o`rganishga yordam berdi; tarixiy-huquqiy izlanishlarda pozitivizm o`rniga 
sotsiologik yo`nalish keldi. Bu yo`nalishning rivojlanishida rus olimi M.M.Kovalevskiyning, nemis huquq tarixchisi 
E.Neykampning, amerika yuristi O.Xolmsning va boshqalarning asarlari muhim bosqich bo`ldi. 
 
G`arb adabiyotida X1X-XX asrlar davlati va huquqi tarixi masalalari bo`yicha juda katta faktik material 
to`plangan va umumlashtirilgan. Buning natijasida ko`p puxta va asosli ishlar chiqarish imkoniyati paydo bo`ldi. 
Bulardan nemis olimlari Y.Koler va L.Vagnerning ko`p jildli "Huquq tarixi" (1914 yil), amerikalik huquq tarixchilari 
D.Vigmar va U.Siglning "Huquqiy tizimlar manzarasi" va "Huquq tarixi" (1924 yil) kabi asarlari katta ahamiyatga ega. 
 
Ikkinchi jahon urushidan keyin huquq va siyosiy institutlar tarixi bo`yicha fransuz olimlaridan J.Ellyul, 
R.Monye, J.Imber, F.Garrison va boshqalar qator yirik asarlar e’lon qildilar. Tarixiy-huquqiy muammolarni yoritishda 
qiyosiy huquqshunoslik fanining vakillari (R.David va boshqalar) ma’lum hissa qo`shganlar. Tarixiy-huquqiy 
izlanishlarning rivojlanishi g`arbiy Yevropa va AQShda qator universitetlarda milliy, shuningdek, xorijiy huquq tarixi 
bo`yicha yoki huquq va siyosiy institutlar tarixi bo`yicha maxsus kurslarning kiritilishiga imkon yaratdi. Bunday 
kurslarni joriy etishga bo`lgan harakat Rossiyada XIX asrning boshlarida ilk marta qilingan edi. Masalan, 1804 yilda 
Moskva universiteti professori P.Svetayev "Mashhur qadimgi va hozirgi xalqlarning huquqi" bo`yicha ma’ruza o`qigan, 
XX asr boshida esa (1907-1908 yillarda) professor V.G.Sheglov umumiy huquq tarixi bo`yicha bir necha marta kitoblar 
nashr ettirgan. 
O`zbekistonda Xorijiy mamlakatlar davlati va huquqi tarixi mustaqillikka qadar Moskvada tuzilgan dasturlar 
asosida, rus tilida chop etilgan darslik va o`quv qo`llanmalari bo`yicha o`rganib kelindi. 1979 yilning may oyida 
Moskvada bo`lib o`tgan davlat va huquq umumiy tarixining metodologik masalalariga bag`ishlangan ilmiy-
koordinatsion kengashda mazkur fanning o`qitilishini yanada takomillashtirish haqida alohida qayd etildi. Jumladan, 
unda so`zga chiqqan professor P.N.Galanza (Moskva) davlat va huquq tarixini bir-biridan ajratmay, bir-biriga bog`liq 
holda tushuntirish, bu fanning hajmini qisqartirish, dasturini yangilash haqida, professor V.A.Starodubskiy (Sverdlovsk) 
talabalarga faqat jahon miqyosida yetakchi rol o`ynagan tipik shakldagi davlat va huquq tarixini, shuningdek, u yoki bu 
huquqshunoslik tushunchasining qanday vujudga kelganligini tushuntirish mazkur fanning muhim vazifasidir, degan 
muhim fikrni bildirdilar
5
. 
 
Hozirgi kunda, O`zbekiston xalqaro huquqning teng huquqli sub’yekti sifatida xalqaro maydonga erkin chiqa 
boshlagandan so`ng, o`zbek tilida Xorijiy mamlakatlar davlati va huquqi tarixini xolisona o`rganishga asoslangan 
darsliklar va o`quv qo`llanmalari tayyorlash imkoniyatiga ega bo`lindi. 
 
O`zbekistonda mustaqillikka qadar huquqshunoslik fanlarini o`qitishni takomillashtirish maqsadida 
respublikamiz olimlari tomonidan o`zbek tilida bir qancha o`quv qo`llanmalari hamda darsliklar yaratilib, ko`p yillik 
tajribalar umumlashtirilgan. Bu sohada ayniqsa X.S.Samatova, O`.M.Ahmadjonov va Z.Muqimovlar bir qancha ishlarni 
amalga oshirganlar
6
. 
                                                      
5
 Qarang: Методолгия историко-правовых исследований.-М.:Госюриздат,1980. - 183-184-betlar.  
6
 Samatova X.S., Ahmadjonov O`.M. Chet mamlakatlar davlat va huquq tarixi. O`quv qo`llanmasi. - T., 1960; Ahmadjonov 
O`.M. Ekspluatator sinflar davlat va huquqining tarixiy tiplari. Ma'ruzalar matni. T., 1969; Z.Muqimov. Chet mamlakatlar 

---