Davlat va fuqarolik jamiyati institutlari. Reja

Ijtimoiy — syosiy harakatlar ishtirokchilarining, mqsadi va vazifalariga quyidagilar kiradi:

• jamoatchilik fikriga ta’sir ko‘rsatish;

• u yoki bu masala buyicha hukumat siyosatiga ta’sir ko‘rsatish;

• o‘zlari yashab turgan jamiyatni kuch ishlatmasdan o‘zgartirish;

Demokratik harakatlarning qaror topishi va mustahkamlanishi jarayonida, uning alohida bo‘limlari foydalanadigan kurash shakllari va usullari yuksalib va takomillashib - boradi. Hozirgi sharoitda ham ommaviy manifestatsiya va mitinglar, imzolarni yig‘ish — ilgarigidek bu chiqishlarning tarkibiy qismi bo‘lib qolmoqda. Ammo vaqt o‘tishi bilan yanada ko‘proq uyushgan xarakterga ega bo‘lgan: tinchlik yurishlari (GFR, Daniya, Finlyandiya) tinchlik va qurolsizlanish uchun harakatlar kuni (Fransiya, Italiya, AKSH) tinchlikning bhorgi, kuzgi yurishlari katta ahamiyat kasb etmokda. Tinchlik lagerlari (Buyuk Britaniya, Italiya) tinchlik, poyezdlari, GFR korxonalaridagi amal qilayotgan tinchlik uchun kurash qo‘mitalari demokratik harakatlarning noan’anaviy usullaridir.

Ijtimoiy — siyosiy harakatlar turli — tuman ko‘rinishlarda namoyoi bo‘ladilar. Ularning asosiy ko‘rinishlariga quyidagilarni kiritishi mumkin:

"Fuqarolik tashabbuslari" (volontarizm). Bu ko‘ngilli harakatning negizida insonparvarlik tamoyilari yotadi. Ular xalqni ijtimoiy himoya qilishni kuchaytirish, ishsizlikni bartaraf etish, davlat funksiyalarining bir qismini aholiga berish, o‘z — o‘zini boshqarish kabi talablar va tashabbuslar bilan chiqadilar.

"Fuqarolik tashabbuslari" harakatining kuchayishi hozirgi zamonning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Bu xvarakatlar dunyoning ko‘plab mamalakatlarini, turli ijtimoiy guruhlarni o‘z ichiga qamrab oldi.

«Fuqarolik tashabbuslari» xarakatida katta yoshdagi aholidan AqShda -34mln. kishi, Buyuk Britaniya, Italiya, Kanada, Fransiyada 3mln. dan 5 mln.gacha kishi ishtirok etdilar. Bu xarakat sog‘liqni saqlash, ta’lim, madaniyat, xalqaro faoliyat sohalarida mehr-shavqat, hayri-ehsonning turli shakllarini o‘z ichiga oladi. Volontarizm hokimiyatini nomarkazlashtirish, davlat funksiyalarining bir qismini uyushgan aholiga berish orqali kishilarni siyosiy hayotning demokratik shakli va xalq hokimiyatiga jalb etish vositasi sifatida maydonga chiqadi.

Muqobil turmush-tarzi uchun xarakat. Bu xarakat mamlakatning turmush ukladi Bilan hayrihoh bo‘lmagan aholining katta qismini (asosan yoshlarni) o‘z ichiga qamrab oladi. Uning maqsadi – atrof muhitdagi, ijtimoiy hayotdagi barcha illatlari tugatish, rivojlangan industrial va noindustrial jamiyatning insonga ta’sirining salbiy oqibatlarini bartaraf etish, jamiyatni pastdan turib o‘zgartirishdan iboratdir.

Muqobil xarakat- bu hulq-atvorning yangi tarzini; tinchlik, adolat, birdamlik va o‘z-o‘zini ro‘yobga chiqarish tamoyillari negizida tuziladigan ishlab chiqarish, madaniy tarbiyaviy va h.k. «muqobil» muassalarda mehnatni tashkil etishning Yangi shakllari Bilan uzviy bog‘langan mayishiy va uy-joy jamoalarida oilaviy va shaxslararo munosabatlarning Yangi shakllarini izlash ham demakdir.

Ekologik xarakat. Bu xarakatning mAqsadi – inson faoliyati va atrof-muhitning uyg‘un munosabatlarini izlab topishdan iboratdir. Dunyoda birinchi ekologik partiya 1973 yilda Buyuk Britaniyada tuzilgan edi. Hozirgi vaqtda «yashil» deputatlar G‘arb mamlakatlarning ko‘plab parlamentlarida ish olib bormoqdalar. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis deputatlari ham atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha muayyan ishlarni amalga oshirmoqda. Bu yo‘nalishda bir qator qonunlar, dasturlar qabul qilinadi. Hozirgi vaqtda xalqaro ekologik tashkilotlar qaror topdi. Xususan "Grinpis" (17 mamlakatdan 2.5 mln. kishini birlashtiradi), "Yer do‘tlari" (34 mamlakatdan guruhar ishtirok etadilar), "AYFA" (o‘monlarni muxofaza qlish yoshlar federatsiyasi), "Tabiatning yosh do‘tlari" (Rarbiy Yevropa mamlakatlarida 1000 dan ortiq markazlari bor) atrof — muhitni muhofaza qilish bo‘yicha hayrli va savobli ishlarni olib bormoqdalar.

"Yoshlar harakati". Bu harakat asosan yoshlarni qamrab oladi. Bu harakat ham yoshlarga xos bo‘lgan, ham umumsiyosyy, ham umumijtimoiy bo‘lgan maqsad va vazifalarni o‘z oldiga qo‘yadi.

Hozirgi yoshlar harakati oldingi yillardagi yoshlar harakatidan ancha farq qiladi. Bu harakatga an’anaviy xokimiyat institutlariga nisbatan chuqur tanqidiy munosabat, o‘z qarashlarini ifoda etishda — mustaqillik, kengroq erkinlik, faoliyat usullarida xilma — xillik xos.

Hozir dunyoda 50 dan Ortiq xalqaro yoshlar tashkilotlari faoliyat ko‘rsatmoqdalar. Ulardan eng ommaviy va obro‘lisi — Jahon demokratik yoshlar federatsiyasi (JDEF) va Xalqaro Talabalar Itgifoki (XTI). Bu tashkilotlarda dunyoning barcha mintaqalarida 100 dan ortiq mamlakatlardan progressiv yoshlar va talabalarning milliy uyushmalari ko‘rsatilgandir. Ularning faoliyati BMT, YUNESKO va boshqa hukumatlararo tuzilmalar tomonidan tan olinadi va yuqori baholanadi.

O‘zbekistonda yoshlarning "Kamolot" ijtimoiy — siyosiy harakati — mustaqil yurtimizning kelajagi bo‘lgan yoshlarning ma’naviy barkamol, vatanparvar, jismonan sog‘lom bo‘lishi uchun faoliyat ko‘rsatadi.

Xotin-qizlyar harakati. Hozirgi dunyodagi demokratik harakatlarning turli yo‘nalishlari orasida xotin — qizlar harakati alohida ko‘zga tashlanadi. Sababi, xotin — qizlar insoniyatning yarmidan ko‘pini tashkil etadi, moddiy va ma’naviy boyliklarning taxminan 1,3 qismini ishlab chiqaradilar. Insoniyatning ana shu qismining manfaatlarini xotin — qizlar harakati ifoda etadi va himoya qiladi. Xotin — qizlar harakatining maqsadi xotin — qizlarning erkaklar bilan tengligiga amalda erishishdir. Bu oliyjanob maqsadga erishish yulida turli xalqaro tashkilotlar raxnamoligida diqqatga sazovor ishlar amalga oshirilmoqda. 1976 yildan 1985 yilgacha bo‘lgan davr BMT tomonidan "Tenglik, taraqqiyot, tinchlik" shiori ostida "Xotin — qizlar o‘n yilligi" deb e’lon qilingan. Bu dunyoning turli mintaqalarida yashovchi aholi tomonidan ma’qullandi va tan olindi.

O‘zbekistonda, mana bir necha yildirki, "Oila yili", "Ayollar yili", "Sog‘lom avlod yili", "Ona va bola yili" dasturlari asosida hukumat ayolarning jamiyatdagi mavqeini oshirish, sharoitini yaxshilash, ayollar muammolariga e’tiborni qaratish bilan jiddiy shug‘ullanadi. O‘zbekistonda ayollarning "To‘maris" ijtimoiy harakati, "Tadbirkor ayol" nodavlat uyushmasi faoliyat ko‘rsatadi.

Hozirgi vaqtda "kulrang panteralar" harakati mavjud bo‘lib, ular shuning uchun ham o‘zlarini "kulrang", deb ataydilarki, ular davlat siyosatiga aralashmaydilar. Belgiyada ayollarning "keksalar partiyasi" faoliyat ko‘rsatib keladi.

Hozirgi xotin — qizlar harakatining yunalishlaridan biri — neofeminizmdir. Feministik tashkilotlar qator mamlakatlardagi xotin — qizlar harakatida asosiy o‘rinni egallaydilar. Bunga AqSH yaqqol misol bo‘ladi. Bu mamlakatdagi xotin — qizlar harakatida feministik mafkura eng yorqin va to‘la o‘z ifodasini topgan. Keyingi yillarda feministok mafkura va harakatda ikki oqim: liberal islohotchilik va radikal oqimlar qaror topdi. Liberal — islohotchilik oqimining vakillari, xotin- qizlarning erkaklar bilan tengligiga industrial jamiyat doirasida ijtimoiy — iqtisodiy va huquqiy islohotlar, asosan tinchlik mafkurasini izchil qat’iyat bilan yoyish va egalitarizm prinsiplariga binoan oilaviy rollarni o‘zgartirish orqali erishish mumkin, deb hisoblaydilar. Ular shaxsning kamol topishi uchun mexnatning rolini alohida ko‘rsatadilar. Chunki kas6iy faoliyat o‘z qadr - qimmatini his etishga shakllanishiga imkon beradi, Bu oqim kasb va oila rollarining uyg‘unligini yoqlab chiqadilar. Radikal oqim xotin — qizlar harakatida XX asrniig 60 — 70 — yillarida qaror topdi. Bu oqim vakillarining fikricha xotin — qizlarni ekspluatatsiya qilishning ildizi — generativ funksiyalarga borib taqaladi, biologiya masalalari — sotsial va siyosiy, jinslar o‘rtasidagi munosabatlar — sinfiy munosabatlar hisoblanadi. Yosh xotin; qizlarning — radikal qarashlari "qizil paypoqlar", "Feminalistkalar", "Jodugarlar""kabi tashkilotlarning faoliyatida o‘z ifodasini topgan. Bu tashkilotlar "toqat qilib bo‘lmaydigan" erkaklardan chetlashishni, aholining erkak qismi bilan dushmanlikda bo‘lishni targi6 va tashviq qiladilar. Feministik tashkilotlar AKShdan tashqari Angliya va Skandinaviya mamlakatlarida keng tarqalgan.

1995 yil 27 martda Toshkentda Uzbekiston "Xalq birligi" harakati tashkil topib, uning maqsadi, O‘zbekiston xalqining birligini yanada mustahkamlash, fuqarolarda mustaqil O‘zbekistonning buguni, kelajagiga nisbatan mas’uliyatni oshirishdir.

Manfaat guruhlari va ijtimoiy — siyosiy harakatlarning maqsadi — hokimiyatga erishish emas, unga kuchli bosim o‘tkazib, kerakli qarorlarni qabul qilishga majbur etishdan iborat, deb aytib o‘tdik, Buning uchun hokimiyatga bevosita ega bo‘lmagan tashkilotlar turli usularni qo‘llaydilar.

Manfaatli guruhlarning hokimiyat organlarida ta’sir ko‘rsatishining keng tarqalgan shakli — bosim o‘tkazishdir. G‘arbning rivojlangan mamlakatlarida lobbistlar — zarur axborotlarni to‘plashga va hokimiyat organlarini o‘zlari mansub bo‘lgan guruhlar foydasiga qaratilgan qarorlar qabul qildirishga qodir bo‘lgan yuqori malakali mutaxassislardir. Lobbistlar o‘zlarining mijozlari uchun moliyaviy foyda yoki boshqa imtiyozlarni qo‘lga kiritadilar. Ular tez — tez manfaatli guruhlar bilan siyosiy arboblar, shu jumladan qonun chiqaruvchilar va hukumat a’zolari o‘rtasidaги turli kelishuvlarda vositachi rolini bajaradilar va shu bilan mamlakatning siyosiy yo‘lini shakllantirishga muhim ta’sir o‘tkazadilar.

Lobbizm yoki bosim o‘tkazish hozirgi kunda san’at darajasiga ko‘tarilgan sohaga aylandi. Unga ommaviylik, moliyaviy qudrat, OAVlarining faol ishtiroki, yuqori malakaviylik, jamoatchilik fikri va madadiga suyanish xos.

Lobbizm eng zamonaviy texnologiyalarga asoslanadi. U tadbirlarni kompyuterlash, "Internet" orqali ittifoqchilar topish, ma’lumotlar topish, elektron pochta orqali xat yuborish, video — telefon anjumanlarini o‘tkazish, yer yuldoshlari orqali dunyoning turli chekkalari bilan aloqa o‘rnatish singari imkoniyatlardan to‘liq, foydalanadi,

Lobbizm reklama uslublaridan to‘la ko‘lamda foydalanadi. U barcha shakldagi reklama, shu jumladan, tadbirni moliyalash, tovarning siljishi (promoushn), bozorini o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Bosim o‘tkazish texnologiyasining muhim jihati — jamoatchilik bilan aloqalar sohasidir.

Lobbizm tug‘ridan — to‘g‘ri amalga oshirilganda - bosim o‘tkazilishi zarur bo‘lgan obyektga shaxsiy uchrashuvda qarindoshlari, do‘stlari v h.lar orqali ta’sir etiladi.

Bavosita lobbizm — obyektga tashqi ta’sir o‘tkazish bilan unda masala haqida bosim o‘tkazayotgan guruh nuqtai nazarini aks ettiruvchi tasavvur shaklantirishdir. Uning eng tarqalgan yuli — deputat saylangan okrug saylovchilaridan kelgan xatlar yordamida bosim o‘tkazish.

XX asr oxiridagi lobbistik kampaniyalarda ikki yunalish anis namoyon buldi:

1) ommaviy kampaniyalar tashkil etish bilan birga (bu- esxi, bavosita lobbizm), ijtimoiy fikrni reklama, jamoatchilik bilan alokalar v.g. yordamida shaklantirish;

2) "xududlar" bilan ishlashga e’tibor kuchayganligi. Axoli bilan ishlash siyosatining bir muxim kirrasi

mavjud: axoli ichida bosim subyektlarining doimiy madad guruxlari va bunday guruxlarni ukitish tizimi mavjudligi (xat yozish koidalari, konunchilar bilan mulokotning psixologik va axlokiy koidalari v.g.). 1

Siyosiy partiyalar: kelib chiqishi, mohiyati, funksiyalari

Odamlar o‘z manfaatlarini himoya qilish va hokimiyatta erishish uchun hamma davrlarda birlashganlar. Shu ma’noda siyosiy partiyalar juda qadimdan mavjud. Zamonaviy partiyalar Angliyada XVII asrda vujudga kelgan, ammo 1832 yil saylov islohotidan keyingina hozirgi ko‘rinishini olgan. AqShda partiyalar 1830-yillarda, prezident Jekson davrida, tashkil topa boshlagan. Fransiya va Yevropaning boshqa mamlakatlarida parlament guruhlari va siyosiy klublarning ommaviy tashkilotlarga aylanishi 1848 yil inqilobi 6ilan bog‘liq. G‘arb institutlarini birinchilardan bo‘lib import qilgan Sharq mamlakatlaridan biri — Yaponiyada partiyalar birinchi jahon urushigacha bo‘lmagan.

Siyosat nazariyasida siyosiy partiyalar tarixini bosqichlarga bo‘lishda M.Veber tomonidan taklif etilgan quyidagi davrlashtirish qabul qilingan: aristokratik koteriyalar (to‘garak); siyosiy klublar; ommaviy partiyalar. Amalda yuqorida sanab o‘tilgan davrlarni faqat ikki ingliz partiyasi — liberal partiya (viglar) va konservativ partiya (torilar) o‘tgan. Tori va viglarning koteriyalari XVII asrning ikkinchi yarmida shakllangan. Ular o‘rtasidagi farqlar asosan diniy tabiatga egaligi (viglar- puritanlar, torilar — anglikanlar) va turli sulolalarga moyillik bilan belgilanar edi. Siyosiy klub bosqichi siyosatga burjuaziya kirib kelishi bilan boshlanadi. 1831 yilda torilar "Charlton klub", 1836 yilda viglar

"Reform klub" tashkil etdilar. Torilar yirik yer egalari, viglar esa—liberal burjuaziya manfaatlarini ifodalar edi. Boshqa siyosiy partiyalar tarixi ancha qisqa. Ularning ko‘pchiligi bir yo‘la ommaviy partiya sifatida shakllangan. Shuning uchun ham koteriya va klub bosqichlarini siyosiy partiyalar tarixining ibtidosi, deb hisoblash mumkin. Birinchi ommaviy siyosiy partiya (liberal partiya) yana Angliyada, 1861 yilda tashkil topgan. 1863 yilda Olmoniyada Lassal boshchiligidagi umumiy german ittifoqi tuziladi. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib G‘arbiy Yevropaning deyarli barcha mamlakatlarida ommaviy partiyalar mavjud edi. Ommaviy partiyalarning tashkil topishiga bu mamlakatlarda joriy qilinayotgan umumiy saylov huquqi va kengayib borayotgan ishchilar xarakati sabab bo‘ldi.

Shu o‘rinda, har bir mintaqada partiyalar tashkil topishi jarayoni o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lganligini ta’kidlab o‘tish joiz.

AqSH avval boshdanoq burjua davlati sifatida shaklangan. Bu yerda taraqqiyot yo‘li masalasida yakdillik mavjud bo‘lgani holda ichki siyosatda respublikachilar fermerlarga tayansalar, federalistlar savdo — sanoat va moliya kapitaliga tayanganlar. Tashqi siyosatda respublikachilar Fransiyaga moyillik ko‘rsatsalar, federalistlar — Angliya bilan ittifoq tarafdori edilar.

Yevropada vaziyat boshqacharoq edi: bu yerda taraqqiyot yo‘li haqidagi munozaralar juda keskin kechgan, ko‘tarilib kelayotgan burjua sinfiga iqtisodning feodal ukladi, feodal an’analar va kuchli hukmron elitalar qarshi turgan. Shuning uchun siyosiy hayotdagi kurash qattiq bo‘lgan va mafkura juda muhim omil rolini o‘ynagan.

O‘zbekiston va O‘rta Osiyoda partiyalar shakllanishi ham o‘z yo‘lida borgan. Ularning paydo bo‘lishi asosan jadidlar bilan bog‘liq. XX asr boshlariga kelib shakllangan «Ittixod va taraqqiy», «Erk», «Birlik», «Yosh buxoroliklar», «Yosh xivaliklar» haqidagi matbuotdagi munozaralardan shunday xulosaga kelish mumkinki, asoschilari ularni partiya sifatida qaragan taqdirda ham, ular klub bosqichidagi partiyalar edi.

«Partiya» lotinchadan «qism», “guruh” sifatida tarjimam qilinadi.

Agar qadimgi ma’nolarida partiyalar ayrim manfaat shaxs atrofida uyushgan kishilar guruhini anglatsa, zamonaviy ma’nosida partiyalar ko‘proq mafkura, hokimiyat masalalarida tashkilotga birlashgan odamlar guruhini bildiradi. Shu ma’noda siyosiy partiyalar fuqarolar jamiyati negizida shakllanadi va siyosiy tizimning eng muhim elementi vazifasini o‘taydi.

Siyosiy partiyalar jamiyatda muayyan funksiyalarni bajaradi. Siyosiy partiyalarning bosh funksiyasi – fuqarolar ijtimoiy qatlamlar, manfaat guruhlarining ko‘plab xususiy manfaatlarini yagona siyosiy manfaatga keltirishdan iborat.

Shu ma’noda ular jamiyat siyosiy tizimining muhim tarkibiy qismiga aylanganlar. Ular mavjud siyosiy tizim doirasida jamiyat taraqqiyotiga oid raqobatlashuvchi dastur egalari sifatida chiqadilar.

Jamiyat siyosiy tizimida partiyalar turli ijtimoiy guruhlar manfaatini ifodalabgina qolmay, bu manfaatlarni shakllantirishda ham faol qatnashdilar. Partiyalar vakolat vazifasi bilan bir qatorda vositachilik vazifalarini ham bajaradilar. Ular davlat darajasida qaror qabul qilish jarayonini muvofiqlashtiruvchi va nazorat etuvchi institut sifatida shakllangan.

Partiyalar fuqarolik jamiyatini davlat bilan bog‘laydi, ular o‘rtasidagi tabiiy ziddiyatlarni yumshatadi. Partiyalar vakolat tizimi orqali parlament va hukumat faoliyatida ishtirok etadi. Ta’kidlash lozimki, kuchli partiyalar jamiyat va davlat aloqalarini mustahkamlash, davlat ustidan nazoratni ko‘paytirish orqali davlatni kuchaytiradi, zaif partiyalar – davlatni ham zaiflashtirishi mumkin.

Partiyalar jamiyatning ham vertikal, ham gorizontal bo‘yicha barcha sohalarini qamrab u yerda axborot tarqatish va tashviqot faoliyatini olib boradi, tarbiyaviy vazifalarni bajaradi, siyosiy arboblarni tayyorlaydi. Barcha siyosiy institutlarni qamrab olgan holda partiyalar davlat hokimiyatining barcha darajalari va shahobchalari o‘rtasidagi aloqalarni ta’minlaydi, kompromissga asoslangan siyosiy qarorlarni ishlab chiqadi, o‘z saylov bazalarini tashkil etgan turli ijtimoiy rypuhlar o‘rtasida vositachilik vazifasini bajaradi. Ayni vaqtda, partiyalar ijtimoiy fikrni safarbar etadilar, saylov kampaniyalarini g‘oyaviy va tashkiliy jihatdan ta’minlaydilar, hokimiyatning barcha darajalariga nomzodlarini ilgari suradilar.

Har bir jamiyat oldida undagi bir— biriga qarama-qarshi manfaatlarni muvofiqlashtirish vazifasi turadi. Partiyalar ana shu ziddiyatli manfaatlarni bayon etishning doimiy kanallaridan biri sifatida jamiyat barqarorligi oshishiga olib keladi.

Ko‘p davlatlarda partiyalarning maqomi va faoliyati maxsus qonunlar yoki konstitutsion me’yorlar bilan tartibga solinadi. Dunyo Konstitutsiyalarida siyosiy partiyalarning roli masalasiga besh xil yondoshuv mavjud:

1) birinchi yondoshuvda partiyalarga "fuqarolar klubi" tarzida qarash ustunlik qiladi. Kanada, AqSH, Avstraliya, Shveytsariya, Buyuk Britaniya v.h. davlatlarning Konstitutsiyalarida partiyalar to‘g‘risida hech narsa yozilmagan. Ularda siyosiy partiyalar faoliyati va tuzilishini tartibga soluvchi maxsus qonunlar ham yo‘q. Avval Britaniya mustamlakasi bo‘lgan ayrim mamlakatlarda ham shunday ahvol mavjud. Masalan, Xindistonda birinchi marta siyosiy partiya tushunchasi Konstitutsiyaga 52— tuzatishda 1985 yilda ishlatilgan. U ham bo‘lsa, parlament ichki tartibiga oid bo‘lgan tuzatishdir. Shu bilan birga, keyingi yillarda, Buyuk Britaniya, Kanada va AqShda partiyalarning saylov kampaniyasida ishtiroki, ularning moliyaviy ta’minotiga doir ayrim qonunlar qabul qilindi.

2) ikkinchi yondoshuvda Konstitutsiyalarda siyosiy partiyalarning jamiyatdagi roli to‘g‘risida batafsil to‘xtab o‘tildi. GFR (1949), Fransiya (1958), Portugaliya (1976),

Ispaniya (1978), Bolgariya (1991), Ruminiya (1991), Belorussiya (1996), O‘zbekiston (1992) yilgi Konstitutsiyalari. Ularda, shuningdek, partiyalarni tashkil etish va faoliyatiga doir ayrim tamoyillar aks etgan. Masalan, "partiyalar milliy suverenitet va demokratiya tamoyillarini xurmat qilishi lozim" (Frayyiya V Konstitutsiyasi); "davlatning xududiy yaxlitligi va huquqiy tartibini xurmat qilishlari lozim" (Ruminiya Konstitutsiyasi); "etnik, diniy, irqiy asosda yoki hokimiyatni zo‘rlik bilan egallash maqsadida partiyalar tashkil etish mumkin, emas" (Bolgariya Konstitutsiyasi). Bu holatlar partiyalar to‘g‘risidagi maxsus qonunlarda kengaytirilgan.

3) totalitar yondoshuv asosida bir partiyaviylik yotadi. Odatda bu davlat Konstitutsiyalarida boshqa partiyalarni tashkil etish ta’qiqlanmaydi. Ammo, amalda ularning tuzilishi va faoliyat ko‘rsatish mexanizmlari mavjud bo‘lmaydi. (Sobiq SSSR, XXR Konstitutsiyasi).

4) ayrim islom davlatlarida (Katar, Kuvayt, Birlashgan Arab Amirliklari, Omon, Saudiya Arabistoni singari) har qanday siyosiy partiyalar ta’qiqlangan. Islom qonunchiligiga ko‘ra, partiyalarga birlashish — umma (jamoa) birligiga ziyon yetkazadi, deb hisoblanadi.

5) ayrim avtoritar davlatlarda qo‘llaniladigan beshinchi yondoshuvning mohiyati shundaki, ularda Konstitutsiya yoki maxsus qonunlarda aniq ko‘rsatilgan partiyalargina amal qilishi mumkin. Masalan, Braziliyada 19b4 yilgi harbiy to‘ntarishdan so‘ng o‘tgan 25 yil ichida faqat ikki partiya faoliyati ruhsat etilgan: ulardan biri — hukumat partiyasi, ikkinchisi unga nisbatan hayrixoh muholifot rolini o‘ynagan. Indoneziyada 1975 yil qonuni bilan davlat mafkurasi — parchalanishini tan oluvchi uchta partiya faoliyatigina ruhsat etilgan v.h.

Partiyaga berilgan huquqiy ta’rif ham umumiy, ham alohida belgilarni o‘z ichiga oladi. Bu belgilardan eng muhimlari: saylovlarda ishtirok etishning majburiyligi, partiyalar faoliyatining doimiyligi, siyosiy ishtirok etishning, uyushganlikning darajasi, a’zolarning soni va partiyaning nomidir. Bu ta’rifga ko‘ra, faoliyati doimiy bo‘lmagan tashkilotlar, masalan, faqat saylovoldi davrida faoliyat yurituvchi saylovchilar ittifoqi kabi tashkilotlar partiya, deb hisoblanmaydi. Partiyaning rasmiy tan olinishini ko‘rsatuvchi, unga davlat himoyasini beruvchi muhim adolat — bu ro‘yxatdan o‘tkazishdir. Partiya ro‘yxatdan o‘tgandagina unga saylovlarda ishtirok etish huquqi va moliyaviy imtiyozlar beriladi.

Partiyalarni ro‘yxatdan o‘tkazish shartlari tufayli davlatlarda turlicha bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasida partiyalar Adliya vazirligida ro‘yxatdan o‘tkaziladi va buning uchun ma’lum muddatgacha 8 ta viloyatda yashovchi partiya a’zolarning 5000 dan kam bo‘lmagan imzosi to‘planishi zarur. Ispaniya, Italiya, Fransiya kabi davlatlarda partiyalar, ichki ishlar vazirligida, Belgiya va Niderlandiyada — Adliya vazirligida, Portugaliyada — Oliy sudda, Braziliyada — Oliy saylov sudida ro‘yxatdan o‘tadilar, v.h.

Shunday qilib, siyosiy adabiyotda partiyaning xilma — xil ta’riflari mavjud ekan: — Ana shulardan kelib chiqib, siyosiy partiyaga quyidagicha ta’rif berish mumkin: siyosiy

partiya-siyosiy hokimiyatni egalash yoki unga doimiy ta’sir o‘tkazish maqsadida mafkuraviy asosda tashkil topgan ixtiyoriy ittifoq.

Odatda, zamonaviy siyosiy partiyalar quyidagi ichki tuzilishga ega:

• yetakchi (yetakchilar) va rahbarlar guruhi;

• apparat;

• faol a’zolar;

• passiv a’zolar.

Samarali faoliyat ko‘rsatish uchun partiya siyosiy faoliyat bilan faol va maxsus shug‘ullanuvchi "malakali siyosatchilar" rahbarligiga muhtoj. Ular partiya faoliyatini tashkil etadilar va muvofiqlashtiradilar.

Partiyalar odatda byurokratik apparatga ega. U tashkilotda ishlovchi va o‘z mehnati uchun haq oluvchi odamlardan iborat.

Partiyaning faol a’zolari — uning rahbariyati yoki 6yurokratik apparatiga kirmagan holda tashkilot faoliyatida doimo ishtirok etuvchi shaxslardir. Partiyaga kirishga ularga turli sabablar ta’sir etadi: siyosiy manfaatlar, moddiy omillar, hokimiyat, obro‘ga intilish, v.h.

Partiyaning passiv a’zolariga tashkilotga kirgan, ammo uning faoliyatida dam—badam qatnashib turadigan shaxslar kiradi.

Partiyaga hayrixoh rypuh mavjud bo‘lishi mumkin: ular tashkilotga kirmagan holda uning mafkuraviy va pirovard maqsadlarini qo‘llab — quvvatlaydilar. U Hayrihoxlarning roli saylov kampaniyalari davrida ayniqsa beqiyos ortadi.

Partiyalar hayotida moliyaviy jihatdan ularni ko‘llab- quvvatlaydigan tashkilot yoki alohida shaxslarning roli juda muhim. Ularga yirik kapital egalari yoki milliy, chet el tadbirkorlik, kasaba, diniy va madaniy tashkilotlar kiradi. Partiyalarga ko‘rsatgan moliyaviy yordamlari tufayli xomiylar unga ta’sir eta olish qobiliyatiga ega bo‘ladilar.

Siyosiy partiyalarni turkumlash

Siyosiy partiyalarni turkumlashning ko‘plab asoslari mavjud. quyida ularning ayrimlarini ko‘rib chiqamiz:

Dasturining ijtimoiy yo‘nalishi va faoliyat yo‘nalishiga ko‘ra siyosiy partiyalar

• sotsial — demokratik;

• liberal-demokratik;

• kommunistik;

• milliy;

• irqiy;

• diniy;

• davlat - vatanparvarlik;

• xalq partiyalariga ajratiladi.

Faoliyatining g‘oyaviy asoslariga ko‘ra siyosiy partiyalar quyidagicha bo‘linadi:

• doktrinal (o‘z mafkurasini himoya qiluvchi);

• pragmatik (maqsadga muvofiqlikdan kelib chiquvchi);

• xarizmatik (muayyan siyosiy yetakchi atrofida birlashuvchi).

Dasturni amalga oshirish uslublariga ko‘ra:

• inqilobiy (jamiyatni tubdan kayta isloh qilishga intiluvchi);