Dədə Qorqud • 2016/11
26
Ali Berat ALPTEKİN
Professor Doktor
Türkiyə Cumhuriyyeti Necmettin Erbakan Universitesi
e-mail: aalptekin@konya.edu.tr
AZƏRBAYCAN VƏ TÜRKİYƏ XALQ NAĞIL,
ƏFSANƏ VƏ ATALAR SÖZÜNDƏ BOZQURD
Xülasə
Türk dastanlarının çağdaş folklor nümunələri və xalq inanclarında necə əks olunduğunun təhlil
edildiyi bu məqalədə "Bozqurd" dastanının Azərbaycan folklorundakı izləri Türkiyə ilə müqayisəli şə
kildə araşdırılır. Şübhəsiz ki, adı çəkilən dastanla digər mətnlər arasında da oxşarlıqlar var. Bu məqalə
nin həcmi çərçivəsində və Azərbaycandan toplanılmış nümunələr əsasında araşdırma apardığımızı vur-
ğulamaq istəyirik.
Açar sözlər: "Bozqurd" dastanı, nağıl, əfsanə, atalar sözü
“BOZGURD” (“GREY W OLF”) IN AZERBAIJAN AND TURKEY FOLK TALES,
LEGENDS AND PROVERBS
Summary
In the article about the investigation o f the modem folklore examples and folk beliefs in the
Turkic eposes it is said about the comparative investigation o f the signs o f the epos “Bozgurd” (“Grey
w o lf’) in Azerbaijan folklore with the Turkey folklore. O f course, there are also similarities among
the mentioned epos and other texts. We would like to mention that the investigation is carried out on
the base o f the examples collected from Azerbaijan.
Key words: the epos “Bozgurd” (“Grey w o lf’), tale, legend, proverb
В данной статье, в которой анализируется отражение тюркских дастанов в современных
фольклорных образцах и народных верований, исследуются следы дастана «Бозгурд» в
Азербайджанском фольклоре в сравнительном аспекте с турецким фольклором. Несомненно,
существует схожесть вышеуказанного дастана с другими текстами. Нужно отметить что, в
рамках этой статьи исследование ведется на основе образцов, собранных в Азербайджане.
Ключевые слова: дастан «Бозгурд», сказка, легенда, пословица
Türkiyədə bu mövzuya Həsən Fəhmi [Erginol] (Erginol 1929: 2-3, H. Fəth Göz
lər (Gözlər 1955: 42-48, Əli Rza Yalqın (Yalqın 1930: 200-202; II 1930: 33-34; III
1931: 138, Əbdülqadir İnan (İnan 1987: 69-75, Altan Dəliorman (Deliorman 1967: 6-
11), Saim Sakaoğlu (Sakaoğlu 1985: 255-262), Əbdüssəlam Arvas (Arvas 2015: 183-
196) tərəfindən m üxtəlif vaxtlarda məqalə və məruzələr şəklində toxunulmuşdur. Fuad
Köprülünün "Elmi yeni nəsillər tamamlayır", - ideyasından çıxış edərək məsələyə ya
naşdıqda, sözün nə qədər yerində deyildiyi məlum olur. Onsuz da humanitar elmlərdə
son nöqtəni qoymaq mümkün deyil. Zamanla bizim yazdıqlanmıza yenilərinin əlavə
olunacağına əsla şübhəmiz yoxdur.
Əlbəttə, hər mətnin yaranmasının bir səbəbi var. Əvvəllər dastan daxilində qiy
mətləndirilən bu ünsürlər zamanla nağıl, əfsanə, dastan və lətifə kimi janrlarda da
özünü büruzə verməyə başlamışdır. Köçəri həyat dövründə yaranan dastan dövründən
БОЗГУРД В АЗЕРБАЙДЖ АНСКИХ И ТУРЕЦКИХ НАРОДНЫ Х СКАЗКАХ,
ЛЕГЕНДАХ И ПОСЛОВИЦАХ
Резюме
Dədə Qorqud • 2016/11
21
sonra hissə-hissə və ya tam oturaq həyat tərzi dövrü nümunələrində də forma və
məzmunca dəyişiklik baş vermişdir.
Türk dastanlarının əsas motivlərindən biri olan bozqurd bəhs edəcəyimiz rə
vayətlərdə qurd olaraq verilir və m üxtəlif xüsusiyyətləri ilə diqqəti cəlb edir. Türk
mifologiyası və folklorunun mühüm dəyərlərindən biri olan bozqurdun müasir dildəki
ifadə şəkli “qurd”dur. Başlanğıcı türk tarixi qədər qədim olan bozqurd motivi ilk dəfə
qarşımıza Hun türkləri dövrünün mətnlərində çıxır. "Oğuz Kağan", "Ərgənəkon" və
"Bozqurd" dastanlarında daha çox nəzərə çarpan motiv həmin dastanlarda; qurd
tərəfindən qaçırılma, qurd tərəfindən böyüdülmə və qurdun yol göstərməsi şəklindədir.
Zamanla qurdla bağlı söylənilənlər bir millətin hafizəsində dərin iz salmış və
keçmişdən günümüzə qədər bayraqlarında və ya pullarında yaşadılmışdır.
Dastan mətnlərinin ən mühüm xüsusiyyəti ana motivin əsrlərə meydan oxuyaraq də
yərlərini itirmədən yaşamasıdır. Başlanğıcda xalq arasında şifahi şəkildə dildən-dilə keçən
bu mətnlər zamanla xarici və yerli tədqiqatçılar tərəfindən toplanaraq yazıya keçirilmişdir.
Heç şübhəsiz, folklorun ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri, dəyişikliyə uğrasa
da, yaşaması, davam etməsidir. Belə ki, başlanğıcda dastan adlandırdığımız ilk ədəbi
janr zamanla nağıl, əfsanə, lətifə və xalq əfsanələrinə çevrilsə də, dastan motivləri
həmin janrlarda qorunmuşdur. Hətta zaman-zaman həmin m otiv və ya motivlər hər
hansı bir inancla, qəlib ifadə ilə və ya atalar sözü ilə əvəzlənmişdir.
25-27 may 2016-cı il tarixləri arasında Azərbaycanın paytaxtı Bakıda keçirilən III
Beynəlxalq Türk Dünyası Araşdırmaları Simpoziumunda qardaş respublika Azərbaycanı
və mədəniyyətini daha yaxından tanımaq imkanı əldə etdik. Simpoziumdan sonra Azər
baycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutuna getdik və oradakı həmkarlarımız
bizə Azərbaycan folkloru ilə bağlı nəşr olunmuş müxtəlif kitablar verdilər. Yeri gəlmiş-
kən, əziz dost, hörmətli müəllim Əli Şamilə, Aynur Qəzənfərqızına və İnstitutun direk
toru, professor Muxtar Kazımoğlu-İmanova təşəkkürlərimi bildirirəm.
Bozqurd - nağıl kimi
Azərbaycanda "Kor canavarın qisməti" adı ilə məlum olan mətn Türkiyədə də
toplanılmışdır. Əslində bu nümunə bir nağıl olub, Eberhard-Boratav süjet kataloqunda
123, Aame-Tomson süjet kataloqunda 834, 1645b nömrəsi ilə qeydə alınmışdır. Nağılın
Türkiyə və dünyada onlarla variantı müəyyən edilmişdir. Həqiqətən də, Eberhard-Bora
tav süjet kataloqunda 123 nömrəli süjet nağılın bütün xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir.
Məsələnin daha aydın olması üçün həmin nağılın motivlərini aşağıda veririk:
a) Bir ağa qoyununa çoban tutur, amma çobanın xəbəri olmadan hər gün sürü
dən bir qoyun azalır.
b) İtən qoyunlarından narahat olan ağa günün birində qoyunu özü otarmağa gedir.
c) Sürünün içərisindən çıxan bir qoyunun mağarada kor bir canavara təslim
olmasını görən ağa bundan çox təəccüblənib və hər işdən əlini ayağını çəkir.
d) Ağanın xanımı oduna gedəndə quru bir kötüyün altında çoxlu qızıl tapır.
e) Qonşusunu çağıran qadın geri gələndə qızılların arıya çevrildiyini görür.
f) A nları bacadan aşağı tökən qadın içəri girdikdə anların təkrar qızıla
çevrilməsinə məəttəl qalır.
g) Bunu görən evin kişisi: "Kor canavann qismətini verən Allah mənim də qismə
timi verir", - deyir. (Alptekin 2002: 83-84; 322-323; Sakaoğlu 1973: 126-127; 413-415).
Dədə Qorqud • 2016/11
28
Bozqurd - əfsanə kimi
Dini məzmun daşıyan, inandırıcı və qısa, nəsrlə olan xalq yaradıcılığı nümunəsi
kimi əfsanələr süjet kataloqlarında əfsanə, rəvayət, leqenda, lejand kimi istilahlarla
yanaşı, dini nağıllar kimi də tanınır. Bu səbəblə bəzi nağıl və əfsanə mətnləri, həm
əfsanə, həm də nağıl kimi dəyərləndirilir. Əslində bu mövzunun tədqiqatçılar tərəfin
dən müzakirəsinə ehtiyac var.
Azərbaycanda qeydə alınmış nağıl mətni Türkiyədə əfsanə kimi səciyyələndiril
mişdir (Alptekin 1993: 83-84). Əslində Azərbaycan variantı və Ali Berat Alptekinin
Bingöldən topladığı mətn əfsanədir.
Çünki yuxarıdakı motivdən də bəlli olduğu kimi, ağanın gördüklərindən sonra
işini-gücünü buraxması, qadının tapdığı qızılları qonşusuna göstərmək üçün çağırma
sından sonra arıya çevrilməsi, daha sonra da bacadan aşağı töküləndə yenidən qızıla
çevrilməsi mətnin nağıl olmasını sübut edir. Yuxanda qeyd edilən d, e, f, g motivləri
Azərbaycan və Alptekinin toplama mətnində yoxdur.
Bu mətn, eyni zamanda, "Kor canavann qismətini verən Allah, mənim də qismə
timi verir" atalar sözünün hekayəsi olaraq da bilinir. Mətnin ən mühüm xüsusiyyətlə
rindən biri də Türkiyə və Azərbaycanda söylənilən mətnlərin quruluşundakı ortaqlıqdır.
Heç şübhəsiz, bu mətnin mənşəyi Göytürklərin "Bozqurd" dastanıdır. Aşağıda
verəcəyimiz mətnlə "Bozqurd" dastanının müqayisəsi apanldıqda nəzərə çarpan dəyi
şiklikləri isə normal qarşılamaq lazımdır. Belə ki, Bozqurd dastanında qolu-ayağı kəsi
lərək bataqlığa atılan uşağı dişi bir canavar bəsləyir, Türkiyə və Azərbaycan mətnlə
rində kor və ya yaralı canavar keçi (qoyun) tərəfindən doydurulur.
“Bir ağanın çobanı varmış. Günaşırı bir qoyun yox olormuş. Axşam ağa saneer,
qoyun kəm gəler. Bürsüyün saneer, genə kəm gəler. Çobanı qovur ki, sürünü tələf
eliyirsən. Çoban and içir, aman eliyir, ağa buna məhəl qoymer. Ağa özü geder qoyuna.
Axşam qoyunu gətirəndə saneer, görör ikisi kəmdi. Deyir, bu nətər oldu? Çoban
güdəndə biri kəm olurdu, mən özüm otaranda ikisi kəm olor. Atı minir, çobanın
dalınca geder. Deyir: - Mən səyf eləmişəm, bir gündə iki qoyunum getdi. Çoban qayı
dır gəler. Deyir: - Bax, yatmeram, oturmeram, yanıma gələn olmor, qurd-quş gəlmer,
bu qoyun hara geder? Bütün günü qoyunun içində hərrənəjəm, görüm hara geder.
Hərrəndiyi yerdə görör qoyun hoppanışdı. Geder oraya, görör bir quyudu, içində kor
canavar. Allah-taala tərəfdən buna yem geder. Hay göndərir, ağası gəler. Deyir,
oğrunu tapmışam. Deyir, hanı bə? Deyir, gəl bəri. Canavarı göstərir. Ağası deyir, onun
gözün mən çıxartmışam ey. Deyir, gözün çıxartmısan, Allah-taala burda bir quyu
yaradıf, atıf onu içinə, sənin döölətini yeyir d a ...” (Rüstəmzadə 2014: 71).
Yaralı qurd (Türkiyə)
Bingöl’ün köylerinden birinde bir çoban yaşarmış. Garip Çoban ağasımn kor-
kusuyla her akşam koyunları sayarak ağıla koyar, sonra da yatarmış. Aradan uzunca
bir süre geçer. Bu arada çoban, her gün sürüden bir koyunun belirli bir zaman dilimi
içerisinde kaybolduğunu görür. Bu durum uzunca bir süre devam edince çoban daha
da dikkatli olmaya başlar. Günün birinde koyun sürüden ayrılır ve meleyerek ma
ğaradan içeriye girer. Çoban da arkasından mağaraya girince gördüklerine inanamaz.
Çünkü koyun mağarada yaralanan bir kurdu emzirmektedir. Koyun kurdu emzir-
dikten sonra mağaradan çıkmakta ve kayalığm üzerinden tekrar sürüye katılmaktadır.
Dədə Qorqud • 2016/11
29
Koyunun kurdu emzirmesi onun iyileşmcsine kadar devam eder. Çoban da bu durumu
ibretle takip eder. Koyunun can düşmanı kurda yaptığı iyiliği duyan köylüler mağara
ve yanındaki köye “Çoban Taşı” adını verirler. Yine halk arasındaki inanca göre bu
mağaranın ortasından bir yol geçtiğine inanılmaktadır (Alptekin 1993: 83-84).
Qurd ağzı bağlama
Türkiyə və Türk dünyasında qurdla bağlı başqa bir ortaq inanc qurdun ağzının
bağlanması ilə bağlıdır. İtən bir heyvanı canavarın yeməməsi üçün, guya magiya ilə
onun ağzı bağlanır. Əslində bu məsələ Türkiyədə də geniş araşdırılmış, amma qardaş
respublika Azərbaycanda belə bir oxşar inancın olmasından bəhs edilməmişdir.
Meşədə, çöldə qalan mal-heyvanı canavar parçalamasın deyə ona “qurd ağzı”
düyünləyirlər. Bunun üçün bir sap götürürlər. Yeddi dəfə “qulfallah” oxuyub ardınca
da deyirlər:
“Girdim meşəyə arı kimi,
Dəyirmanda darı kimi,
Canavarın ağzını bağladım
Tumanımın bağı kimi”
Yaxud bir bıçaq götürürlər, həmin sözləri ona oxuyub, bir dəsmala büküb
döşəyin altına qoyurlar” (Əzizqızı 2015: 145-146).
Burada nəzərimizi cəlb edən əsas məqam qurdun ağzının bağlanmasında ixlas
surəsinin yeddi dəfə oxunduqdan sonra oxunan mənzum parçanın söylənməsidir. Bu
parça Türkiyədə söyləyicilər tərəfindən unudulmuşdur.
Hələ də Azərbaycanda yaşayan və Türkiyədəki oxucuların tapmaqda çətinlik çə
kəcəyi qurdla bağlı atalar sözü və məsəllərdən bəzi nümunələri sadalamaq istəyirik:
Qurdla bağlı atalar sözləri və məsəllər
Qurd ilə qiyamətə qalmaq.
Qurd qocalanda dişin çəkdirər.
Qurd tükün dəyişir, huyun dəyişməz.
Qurd dumanlıq sevər.
Qurd qurda ağız çevirməz.
Qurd görmək mübarək, görməmək daha mübarək.
Qurd yuvası sümüksüz olmaz.
Qurd az idi adada, biri də gəmi ilə gəldi.
Qurd acgöz olar.
Qurd balası qurd olar.
Qurd acından yeriyə bilməz, deyərlər:
-
O qədər yeyib ki,
özünü çəkə bilmir.
Qurd keçiyə dəyməzsə, keçi Məkkəyə gedər.
Qurd qonşusun yeməz.
Qurd oğurladığının dərisini verər.
Qurd tövləyə girəndən sonra it bacadan ha hürsün.
Qurda dedilər: - Gəl səni çoban edək. Ağladı:
-
Qurd əti
qurda haramdır.
Qurda sən tikmək öyrət, yırtmaq dədəsinin peşəsidir.
Dədə Qorqud • 2016/11
30
Qurddan soruşdular: - Nə vaxt yaylağa çıxacaqsan? Dedi:
-
Bizimki il iləndir.
Qurddan qorxan qoyun saxlamaz.
Qurdun üzü ağ olsa
,
avadanlığa gündüz gələr.
(Maşallah qızı/ Abbasova-Şerkiderecek/ Soytürk 2015: 86)
Qurd tükünü də dəyişsə, xasiyyətini dəyişməz.
Qurd keçinin bir zadını yeməyib.
Qurddan olan qurd olar.
Qurddan qorxan qoyun saxlamaz.
Qurdun adı yeddidi, yesə də yeddidi, yeməsə də yeddidi.
(Maşallah qızı/ Abbasova-Şerkiderecek/ Soytürk 2015: 88).
Atalarımızın uzun sınaqları nəticəsində yaranan atalar sözləri qəlibləşir, özündə
böyük mədəniyyət xəzinələrini saxlayır. Yuxarıda verilən atalar sözləri diqqətlə oxun
sa, türk millətinin qurdu niyə simvol seçdiyi aydın olar. Nəticə etibarilə dastanlar
şifahi şəkildə yayıldığı üçün quruluşunda və mövzusunda başlanğıcda elə çox dəyişik
lik olmasa da, daha sonrakı dövrlərdə dəyişiklik özünü büruzə verməyə başlayır. Bu
nun nəticəsində bir janrın zamanla fərqli bir janra çevrilməsi çox normaldır. Bu də
yişiklik zamanı dastan strukturunda dəyişikliklər baş verərkən əsas motivlərini heç
vaxt itirmir. Dastan ana motivlərinin heç dəyişmədən digər şifahi xalq yaradıcılığı
janrlarına çevrilməsinin səbəbi bu motivlərdə millətin milli kodlarım təşkil edən şifrə-
ləri içərisində saxlamasıdır. Bu gün təkcə Türkiyə və Azərbaycanda deyil, Adriatikdon
Çin Səddinə qədər türklərin yaşadığı bütün coğrafiyada janrlara bozqurd motivinin
qurd adı ilə də olsa daxil olduğu bəllidir.
ƏDƏBİYYAT
ALPTEKİN, Ali Berat (1993), Fırat Havzası Efsaneleri, Antalya: Kültür Ofset
Basımevi.
ALPTEKİN, Ali Berat (2002), Taşeli Masalları, Ankara: Akçağ yay.
ARVAS, Abdüsselam (2015), “Türk Mitolojisinde Kurt”, Türk Mitolojisine Giriş,
Ankara: Gazi Kitapevi.
DELİORMAN, Altan (1967), “Bugünkü Mänäsı ile Bozkurt”, Türk Kültürü, 5 (55), Mayıs:
[ERGİNOL], Hasan Fehmi (1929), “Anadolu’da Bozkurt Efsanesi”, Halk Bilgisi
Haberleri, 1 (1), Teşrinisani.
ƏZİZQIZI, Çimnaz (2015), Nənəmdən nəvəmə II. Kitab. Bakı: Azərbaycan Milli
Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu
GÖZLER, H. Fethi (1955), “Türklerde Bozkurt’un Önemi”, Türk Yurdu 5. seri (246),
Temmuz.
İNAN, Abdulkadir, “Türk Rivayetlerinde Bozkurt”, Makaleler ve İncelemeler, Ankara:
Türk Tarih Kurumu Yay.
MAŞALLAH qızı/ ABBASOVA, Mətanət-Hüseyn Şerqidətəcək/ Soytürk (2015),
Güney Azərbaycan Folkloru IV, Bakı: Elm və Təhsil.
MAŞALLAH qızı/ ABBASOVA, Mətanət-Hüseyn Şerqidətəcək/ Soytürk (2015),
Güney Azərbaycan Folkloru V, Bakı: Elm və Təhsil.
RÜSTƏMZADƏ, İlkin (2014), Qarabağ: Folklor da Bir Tarixdir, IX. Kitab, Bakı:
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İstitutu.
Dədə Qorqud • 2016/II
31
SAKAOĞLU, Saim (1985), “Anadolu Folklorunda Göktürk Efsanelerinin İzleri”,
Beşinci Milletlerarası Türkoloji Kongresi-İstanbul, 23-28 Eylül 1985 Tebligler II. Türk
Edebiyatı Cilt I, İstanbul.
SAKAOĞLU, Saim (1973), Gümüşhane Masalları Metin Toplama ve Tahlil, Ankara:
Atatürk Üniversitesi Yay.
[YALGIN], Ali Riza “Anadolu’da Bozkurt I”, Halk Bilgisi Haberleri, 1 (12), 1
Teşrinewel; II, 2 (14), 1 Känunevvel; 2 (18), 1 Nisan.
Çapa tövsiyə edən: AMEA-nın müxbir üzvü Muxtar İmanov
Dostları ilə paylaş: |