DəDƏ qorqud a r a ş d ı r m a L a r ı
Yüklə 1,74 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ELMİ BÖLGÜ : FÜZULİNİN BÖLGÜSÜ
5
onun ayrı-ayrı elementlərinin yaranması «mütləq varlığın» - tanrı- nın yardımı ilə həyata keçirilir. Bu mə’nada Füzuli də zamanı müasir alimlər kimi iki yerə bölür:
FÜZULİNİN BÖLGÜSÜ: 1.Mifik zaman 2.Emprik - tarixi zaman Qədimi-zamani Qədimi-zati
Şairir verdiyi izahata diqqət yetirsək E.Meletinskinin «mifik zaman» anlayışı haqqında söylədikləri ilə üst-üstə düşən qənaətlə- ri görməmək mümkün deyil: «Qədim iki cürədir. Bunlardan birisi zatən qədimdir («qədimi-zati»), yəni o öz varlığı e’tibarilə başqa- sına möhtac deyildir. Digəri isə zamanca qədimdi (qədimi-zama- ni), yəni ondan əvvəl zaman olmamışdır». 1 Böyük sənətkar Tanrı- nın yaratdıqlarını hadis adlandıraraq, az qala müasir mifoloqlar kimi bildirir ki, sonradan törənmişlər öz yoxluğundan qabaq möv- cud ola bilməz. «Hadis də iki cürdür: ibdai və zamani. İbdai - törəməsində başqasına möhtac olan hadisədir. Zamani isə özü ilə səbəbi arasında zaman olan hadisdir. Vacibin isbatında bundan istifadə etsək, bir şey itirmərik… Vacib iki cürədir: birincisi, varlığından əvvəl yoxluq olmayan (vacibi-zati) zatən vacibdir; ikincisi, varlığından əvvəl yoxluq olan vacibdir» 2 . «Mətləül-etiqad»da mifik düşüncənin əsasını təşkil edən varlıq və yoxluq haqqında maraqlı fikirlər irəli sürülür ki, onlar son yüz ildə yaranan nəzəriyyələrdə eyni şəkildə şərh olunur. Belə ki, həm şairin qənaətində, həm də miflərdə «varlıq iki cürədir: birincisi, mütləq varlıqdır ki, Tanrının varlığı buna misaldır. Belə varlıq də- yişilməzdir və başqa kəsdən alınmamışdır; ikincisi , alınan - əldə edilən varlıq, mümkün varlıqdır. Belə varlıq dəyişiləndir və başqasından alınır» 3 . Şair yoxluğu da iki formada təsəvvür edir: 1 Füzuli.Göstərilən əsəri, s. 110. 2 Yenə orada. 3 Yenə orada. 6
birincisi, mütləq yoxluqdur ki, yaradılışı qeyri-mümkün olanın yoxluğuqu buna misaldır. İkincisi, nisbi yoxluqdur ki, törəməsi, yaranması mümkün olanın yoxluğu buna misaldır. Mifin meydana gəlməsi ilə bağlı psixoanalitik Yunqun irəli sürdüyü arxetiplər nəzəriyyəsi ilə Füzulinin fikirlərinin üst-üstə düşməsi adamı heyrətləndirir. Üunq belə qənaətə gəlir ki, mifik obrazlar insan beynində öz-özünə doğur və müxtəlif formalarda təzahür edir. Kütləvi inam nəticəsində kulta çevrilir. 1 Füzuli də məsələni dini (şəriət) təsəvvürlər əsasında şərh edir: «Hərçənd ki, digər tərəfdən şəriətin qəbul etdiyi işdə ağıl əsas götürülür. Biz ağılın hökmünü ancaq elə vəziyyətlərdə qüsurlu hesab edirik ki, səbəblər, vasitələr və onların tətbiqi düzgün olmur və yaxud uy- durmaçılığa yol verilir. Əgər ağıl belə nöqsanlara üstün gələrsə, əlbəttə ki, onun hökmü yalnış olmaz. Məsələn, peyğəmbərlərin vəhy qəbul etmək və qayda-qanun vermək barədəki ağılı belədir. Deməli, əqliyyatın hamısının yanlış olması barədə hökm vermi- rik; çünki bunların bə’zisi doğrudur». 2
«Mətləül-etiqad»da mifik düşüncənin əsasını təşkil edən varlıq və yoxluq haqqında maraqlı fikirlər irəli sürülür ki, onlar son yüz ildə yaranan nəzəriyyələrdə eyni şəkildə şərh olunur. Belə ki, həm şairin qənaətində, həm də miflərdə «varlıq iki cürədir: birincisi, mütləq varlıqdır ki, Tanrının varlığı buna misaldır. Belə varlıq də- yişilməzdir və başqa kəsdən alınmamışdır; ikincisi , alınan - əldə edilən varlıq, mümkün varlıqdır. Belə varlıq dəyişiləndir və baş- qasından alınır» 3 .
Şair yoxluğu da iki formada təsəvvür edir: birincisi, mütləq yoxluqdur ki, yaradılışı qeyri-mümkün olanın yoxluğuqu buna misaldır. İkincisi, nisbi yoxluqdur ki, törəməsi, yaranması müm- kün olanın yoxluğu buna misaldır. Mifin meydana gəlməsi ilə bağlı psixoanalitik Yunqun irəli sürdüyü arxetiplər nəzəriyyəsi ilə Füzulinin fikirlərinin üst-üstə düşməsi adamı heyrətləndirir. Yunq belə qənaətə gəlir ki, mifik
1 Füzuli.Göstərilən əsəri, s. 111 2 Yenə orada. 3 Yenə orada.. 7
obrazlar insan beynində öz-özünə doğur və müxtəlif formalarda təzahür edir. Kütləvi inam nəticəsində kulta çevrilir. 1 Füzuli də məsələni dini (şəriət) təsəvvürlər əsasında şərh edir: «Hərçənd ki, digər tərəfdən şəriətin qəbul etdiyi işdə ağıl əsas götürülür. Biz ağılın hökmünü ancaq elə vəziyyətlərdə qüsurlu hesab edirik ki, səbəblər, vasitələr və onların tətbiqi düzgün olmur və yaxud uy- durmaçılığa yol verilir. Əgər ağıl belə nöqsanlara üstün gələrsə, əlbəttə ki, onun hökmü yalnış olmaz. Məsələn, peyğəmbərlərin vəhy qəbul etmək və qayda-qanun vermək barədəki ağılı belədir. Deməli, əqliyyatın hamısının yanlış olması barədə hökm vermi- rik; çünki bunların bəzisi doğrudur». 2
Dünyanın mənşəyindən bəhs açarkən Füzuli müasir mifoloq- lardan geri qalmır, əvvəl özünəqədərki Avropa (Antik Yunan) və Şərq mütəfəkkirlərinin fikirlərini sadalayır. Həmin məlumatlar esxatoloji miflərə aydınlıq gətirmək üçün olduqca faydalıdır. Şair yazır: «Ağıllı insanlar dünyanın mənşəyi haqqında müxtəlif fikir- lər irəli sürmüşlər. Filosoflardan Miletli Fales demişdir: «Aləmin bir yaradıcısı vardır. Ağıllılar bu yaradıcının sifətini mahiyyətcə deyil, ancaq onun əsərləri etibarilə dərk edə bilərlər. O elə bir ünsür yaratmışdır ki, onda varlıqlar və məfhumların şəkli vardır. İstər mə’nəvi, istərsə də maddi aləmdə olan bütün varlıqların şəkli həmin ünsürdə vardır». 3 Təsadüfi deyil ki, mif deyəndə çox hallarda bədii söz sənətinin janrı deyil, dünya haqqında ən əski təsəvvürlərin məcmusu başa düşülür. Ona görə də mif əhvalat, söyləmə, söz yaradıcılığı olmaqla yanaşı, başqa formalarda da təzahür edir. Belə ki, dünyanın, kainatın mifik dərki qədim ritual hərəkətləri ilə, qayaüstü rəsmlər, rəqslər, tamaşa, oyun, musiqi və mahnı vasitəsi ilə də mümkündür. Hər bir elm sahəsi dünyanın düzgün dərk edilməsinə xidmət edir. Bu mə’nada elmi axtarışlara bir traktatda (neçə əsr əvvəl yaradılıb, müəllifi mə‘lum deyil) qoyulan tələblərlə yanaşmaq daha məqsədəuyğundur: «Əvvəl tədqiqatın predmetini müəyyən-
1 Füzuli.Göstərilən əsəri, s. 111. 2 Yenə orada. 3 Quranın «Hud» surəsi, 7-ci ayə Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|