DəDƏ qorqud a r a ş d ı r m a L a r ı
Yüklə 1,74 Mb.
|
8
ləşdir, sonra həmin predmetə sahib olma üsullarını tap» 1 . Lakin «keçmişə dönmədən gələcəyi görmək» 2 mümkün olmadığı kimi, elmin miflə əlaqəsini aydınlaşdırmadan irəli getmək mümkün deyil. Bir müdrik kəlamda da bu fikrin obrazlı əksinə rast gəlirik: «Keçmişə güllə atsan, gələcək səni topa tutar!» Yeni yaranan elm- lər belə keçmişlə, əldə edilən təcrübə ilə bağlıdır. Elmin predmetinin müəyyənləşdirilməsi onun qarşısında qo- yulan məqsədin dərki deməkdir. Elmin problem və maraq dairəsi, təcrübəsi, dünyanı əks etmə nöqtələri o zaman müəyyənləşir ki, seçilən predmetə «sahib olma üsulları» düzgün tapılır. Ona görə də elmi sistem kimi götürüb, əlamətlərini aydınlaş- dırmağa çalışsaq, mifologiya ilə üst-üstə düşən bir sıra cəhətlər görərik. Müqayisə üçün aşağıdakı məsələlərə nəzər salaq: Anlayışların, kateqoriyaların, qanunların, ideyaların bir-birinə tabeliyi və onların arasında məntiqi əlaqənin olması; Hissələrin, bölmələrin, daha kiçik elementlərin bir sistemdə qruplaşdırılması, modellərin düzgün qurulması; Sadəliyin və ardıcıllığın gözlənilməsi; İdeyaların, faktların sadəcə olaraq sadalanması deyil, qoyulan məsələnin mahiyyətinin açılması. Y.Borevin sözləri ilə desək, «yüksəyə qalxıb faktların quş kimi göydə qapılması» Vahidlik prinsipinə riayət edilməsi, başqa sözlə, anlayışların izahının eyni başlanğıc əsasında verilməsi; Səhvlərə qarşı amansızlıq və məqsəddən dönməmək. 3 ;
mifologiyaya da aid etmək olar. Klassik ədəbiyyatımızın ən işıqlı simalarından olan Məhəm- məd Füzuli də bilik əldə etməyin üsullarından bəhs edir və nəzəri, təcrübi əhəmiyyətini bu gün də qoruyub saxlayan maraqlı fikirlər irəli sürür: «Tədqiqatçılar məqsədə çatmaq üçün lazım olan biliyin yollarına aid müxtəlif fikirlər irəli sürmüşlər:
1 О возвышенном. – М.-Л., 1966, s. 5. 2 Борев Ю. Естетика. - М., 1988, с. 8. 3 Borev Y. Göstərilən əsəri, s. 16 9
Bəziləri deyirlər ki, belə bir yol ağıla əsaslanan mühakimədən ibarətdir; çünki əgər ağıl doğru-düzgün mühakimə əsasında fə- saddan və pozğun nisbətlərdən çəkinərək (məntiqi mühakimənin) iki müqəddiməsini istər təsdiq, istərsə də inkar nöqteyi -nəzərin- dən düzürsə, mütləq düzgün nəticə əldə edər». 1
Böyük Şərq mütəfəkkirinin yazdıqlarında gerçəkliklə uydurmanın sərhədləri düzgün müəyyənləşdirilir. Şair elə bil ki, mifik görüş- lərdən alınan məlumatlarla elmin əldə etdiyi nailiyyətləri müqa- yisə edir və özünə qədərki alimlərin fikirlərinə söykənərək yazır: «Filosofların bə’zisinə görə, elm, aləmin zatında məfhum olan
isə elm əşyanın surətinin ağıl vasitəsi ilə qavranmasından ibarət- dir. Bir sözlə, desək, elm biliyinin həqiqəti bilik (mərifət) elmin- dən ibarətdir; çünki bunların hər ikisi cəhlin müqabilidir.» 2
lərində mifik düşüncə tərzinin durduğunu dərk edib onu iki mər- hələyə ayırır. Bu gün Füzulinin həmin fikirləri ilk baxışda bizə mücərrəd və primitik görünə bilər. Lakin dərindən yanaşdıqda nə qədər dolğun və müasir səslədiyinin şahidi oluruq: «Bəziləri demişlər ki, elm iki qismə bölünür:
dan qabaq cəhl olmamışdır) bu da Tanrının elmidir. (Müasir elmi dillə desək, mifdir - R.Q.)
insanların öyrəndiyi elmdir). Bu sonuncu, təsəvvür və təsdiq mər- hələlərinə bölünür. Belə bir elm bilik adlanır: çünki o, bir bildi- rəndən - öyrədəndən asılıdır». 3
Görün, şair «tanrının elmi» kimi qiymətləndirdiyi miflərin in- san beynində kortəbii şəkildə yaranmasını necə dolğunluqla izah edir: «tanrının elmi» öyrədəndən asılı olmayaraq əldə edilir; həqiqi elmi isə alimlər, bilicilər öyrəncilərə çatdırırlar.
1 Füzuli. Göstərilən əsəri, s. 92. 2 Yenə orada, s. 88. 3 Yenə orada. 10
Məgər Füzulinin aşağıdakı fikirləri XIX-XX yüzilliklərdə Avropada filosoflar, folklor araşdırıcıları, ədəbiyyatşünas alimlər tərəfindən miflərlə, nağıllarla bağlı irəli sürülən müddəaların analoqu deyilmi? «Elm iki cürdür: Birisi, Hüzuri - yəni bildirmə vasitəsindən asılı olmayan elmdir (Şair bələkə də mifik görüşlərdən, əsatirlərdən doğan bilgiləri nə- zərdə tutur - R.Q.). Məsələn, Tanrının bütün məfhumlar haqqın-
lumatlar - R.Q.) və yaxud bizim öz varlığımız (ilk insanın yaran- ması barədəki miflər-R.Q.) haqqındakı elmimiz belədir. Digəri Hüsuli, yəni vasitədən asılı olan elmdir. Məsələn, bizim bəzi şeylərin mahiyyətləri haqqındakı elmimiz belədir.Belə bir el- mə bilik də deyilir; çünki bu elmin bir bildirənə ehtiyacı vardır». 1
yollarla, vasitələrlə əldə olunan biliklərin hamısını elm hesab et- mir, konkret olaraq, «külliyyatı və mürəkkəb şeyləri dərk etmə- yi», «təfərrüat və yaxud sadə şeyləri anlamağı», dünyadakı varlıq- ların mahiyyəti dərk etməyi əsl bilik (mərifət) və elm sayır. «Demək olmaz ki, təfərrüatın dərk edilməsi biliyə (mə’rifətə) xasdır, belə bir bilik tanrıya mənsub edilməzsə, bu nəticə çıxır ki, guya tanrı təfərrüatı dərk etmir; bu, filosofların fikridir. Halbuki, tanrı külliyyatla birlikdə və eyni zamanda ayrı-ayrı təfərrüatın biliyindən asılı olmadan, hərtərəfli olaraq dərk edir. Həmçinin (bəziləri) demişlər ki, təfərrüatın dərk edilməsi ilə külli bir məfhum da dərk edilir; çünki külli məfhum həmin məfhu- mun təfərrüatının biliyindən ibarətdir. Bu mə‘nada olan bilik elm adı daşıyır və insana alim deyildiyi kimi, arif də deyilir» 2 .
Şair əsatiri görüşlərin əsil elmin ərəfəsi, başlanğıcı olmasına etiraz edənlərin fikirlərinə də aydınlıq gətirməyə çalışır: «Bəzi filosofların dediyinə görə, Hüzuri elm ola bilməz; çünki Tanrının
1 Füzuli. Göstərilən əsəri, s.88. 2 Yenə orada. Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|