118
zin təbliği isə həm də Azərbaycanda formalaşmış bəşəri mədəniy-
yətə maraqların dərinləşməsinə zəmin yaratmış olur”. (27, s. 4)
Füzuli irsinin öyrənilməsi, təşkili, tədqiqi və təbliği azərbay-
cançılıq ideyalarının tarixi köklərini öyrənmək baxımından çox
böyük əhəmiyyət daşıyır. Milli mədəniyyətimizin tərkib hissəsi
olan ana dilimizin tarixi köklərinin öyrənilməsi baxımından da
Füzuli yaradıcılığının əvəzsiz rolu vardır.
Yazdığımız elmi əsərdə Füzuli irsinin leksik bazası elmi tədqi-
qata cəlb edilmişdir. Bu tədqiqat işi dahi şairin türkcə qəzəlləri
əsasında aparılmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Füzulinin türkcə
qəzəllərinin dili olduqca anlaşıqlıdır. Ancaq buna baxmayaraq bu
qəzəllərdə çətin ərəb-fars söz və ifadələrindən də istifadə edilmiş-
dir. Lakin ümumən qəzəllərin dili anlaşıqlıdır və müasir oxucu
tərəfindən kifayət qədər tez anlaşılır və qavranılır.
Füzuli yaradıcılığı özünün zəngin leksik xüsusiyyətləri ilə
fərqlənir. Buna görə də ilk öncə onun leksik xüsusiyyətlərini təd-
qiqata cəlb etməyi qarşımıza məqsəd qoymuşuq.
Dilimizin tarixi kölərinin öyrənilməsi baxımından Füzuli qə-
zəllərinin dili olduqca maraq doğurur. Belə ki, bu qəzəllərdə dili-
mizin tarixi baxımdan araşdırılması üçün kifayət qədər elmi fakt
gizlənmişdir. Bizim əsas məqsədimiz həmin elmi faktları müm-
kün qədər tapıb üzə çıxarmaq və dilimizin müəyyən zaman kəsi-
yində mövcud olmuş dil hadisələrini və bu dil hadisələrinin leksik
vahidlərə, onların dəyişməsinə və inkişafına göstərdiyi təsiri Fü-
zuli qəzəlləri üzərində canlı nümunələr əsasında tapıb üzə çıxar-
maq və bir sıra sözlərin tarixən necə dəyişib müasir formaya düş-
məsini göstərməkdir.Həmçinin bu sözlərin müasir Azərbaycan di-
linin lüğət tərkibi ilə müqayisəsini verərək müəyyən zaman kəsi-
yində bəzi sözlərin inkişafında nə kimi dəyişikliklərin baş verdi-
yini və bu dəyişikliklərin nəticəsində həmin sözlərin inkişaf edib
müasir formaya düşməsini araşdırmaq da bizim əsas məqsədlə-
rimizdən biridir.
Fikrimizcə, Füzulinin türkcə qəzəllərinin leksikasını anadilli
ədəbiyyatımızın digər qədim yazılı qaynaqları ilə tutuşdurduqda
ortaya daha maraqlı nəticələr çıxarmış olarıq.
119
Füzuli qəzəllərində diqqəti cəlb edən sözlərdən biri qılmaq
sözüdür. Məsələn:
Cahan əhlinə ta əsrari-elmin qalmaya məxfi,
Qılıbdır hikmətin küffar içində ənbiya peyda. (16, s.40)
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında həmin sözlə eyni mənşə-
dən olan qıl (“tük”), qılağuz (“bələdçi”), qılıc (“qılınc”), qılmaq
(“etmək”) sözləri mövcuddur. Məsələn: Qıl sicim ağ boynına ta-
qalım (13,s.33); Məhəmmədin sağ yanında namaz qılan (13,
s.21); Həmin sözlər eyni ilə “Dastani-Əhməd Hərami” poemasın-
da da işlənməkdədir. Məsələn: Məanidə qılı iki biçənlər (yəni mə-
nada tükü tükdən seçənlər – M.S.Seyidov), Dilindən daima göv-
hər saçanlar (25, s. 19); Olursa həqq-taaladan inayət, Qılam (yəni
edəm - M.S.Seyidov) bu qissəyi bir-bir inayət. (25, s. 22); Gəlin,
barı bu gün söhbət qılalım (yəni edək - M.S.Seyidov) (25, s. 19);
Nələr qılır (yəni edir - M.S.Seyidov) görün bu çərxi-qəddar, Qılır
(yəni edir - M.S.Seyidov) dərdə necələri giriftar. (25, s. 64).
Maraqlıdır ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında qılınc sözü
yalnız bir form¬da - qılıc kimi işlənir. “Dastani-Əhməd Hərami”
poemasında isə bu söz iki formada – həm qılıc, həm də müasir
dilimizdə səsləndiyi kimi, qılınc formasında işlənir. Məsələn:
Qılucumdanmı gördi, süfrəmdənmi gördi (13, s. 24); Qara polat
uz qılıcum əlümə alayımmı? (13, s. 26); Qılıcunı nə ögərsən,
mərə kafir (13, s.39); Qara polat uz qılıcın vergil mana (13, s. 43);
Qılıcından saparım yoq! (13, s. 156); Qılıc salsa bir ərə təpinəydi
(25, s. 23); Şoluqdəm belinə qılınc quşandı (25, s. 29); Qılınc ilə
çün anı dəxi yıxdı (25, s. 32).
Qeyd etmək lazımdır ki, qıl sözü qədim söz köküdür. Günü-
müzdə bu söz öz izlərini qıl (et, elə), qıl (tük) sözlərində qoruyub
saxlamışdır. Müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində hər iki
sözün mənası daralmışdır. Belə ki, bu gün dilimizdə qıl (et, elə)
sözü ancaq namaz qılmaq ifadəsində öz izini qoruyub saxlamış-
dır. Qılınc sözü də bu qəbildəndir. Qıl (tük) sözü isə razı olmaram
ki, qılına bir zərər gəlsin, ələkçinin qıl verəni, qıl körpüsü kimi
ifadələrdə daşlaşmışdır.
120
Füzuli qəzəllərinin leksikasında diqqəti cəlb edən başqa bir
söz də vardır ki, bu söz də irmək sözüdür. Qeyd etmək lazımdır
ki, bu söz də qədim söz köklərindən biridir. Füzuli yaradıcılığında
bu söz aşağıdakı nümunədə “yetmək”, “çatmaq” mənalarında
işlədilmişdir. Məsələn:
Çəkmə aləm qeydini, ey sərbüləndi-fəqr olan,
Səltənət təxtinə irdin, bəndü zindani unut! (16, s. 77)
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında “axar su, dənizə tökülən
axar su, çay” mənasını ifadə edən ırmaq sözü işlənir. Bu söz cüzi
fonetik dəyişikliklə irmaq formasında “Dastani-Əhməd Hərami”
poemasında da işlənir. Eyni zamanda, hər iki abidədə ir¬maq sö-
zü ilə eyni mənşədən olan ir(mək), iriş(mək), iraq sözləri işlənir.
Bundan başqa, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında irgür(mək),
“Dastani-Əhməd Hərami” poemasında isə iral(maq) sözləri işlən-
mişdir. Nümunələrə diqqət yetirək: Qova-qova könül dünyaya irdi
(25, s. 20); İrərlər İsfəhan şəhrinə bir gün (25, s. 60); Məgər mə-
dəd irişə Mustafadan (25, s.21); Çün axşam irişbən gün tolundu
(25, s.41); Anın hikmətlərinə əql irişməz (25, s.19); Ol ucdan
mənzilə irəməyəvüz (25, s.31); Nə zahirdir o kim gözdən iralmaz
(25, s.20); Boğuldum qaldım uş irmağ içində. (25, s. 65) Qeyd
etmək lazımdır ki, bu sözlərin kökü ir(mək) müstəqil feli, hətta
məsələyə bir qədər də dərindən yanaşsaq, ir sinkretik söz kökü-
dür. (4)
Hər iki abidədə ir(mək), iriş(mək), irgür(mək) sözləri “çat-
maq”, “qovuş-maq” mənalarında işlənmişdir. Qeyd etmək lazım-
dır ki, ir kökü qədim sinkretik söz köküdür və müasir dilimizin
lüğət tərkibində bu söz y(er) ismində, iri sifətində, irəli, iraq
zərflərində, y(er)imək, yüy(ür)mək fellərində, həmçinin bu nitq
his¬sələrindən yaranan bütün söz, söz birləşmələri və ifadələrdə
öz izlərini qoruyub saxlamışdır.
“Dastani-Əhməd Hərami” poemasında işlənən iral(maq) sözü
isə fel olaraq “ayrılmaq” mənasını ifadə etmişdir. Yaxud hər iki
abidədə “uzaq” mənasını ifadə edən iraq//ıraq sözü mövcuddur.
Qeyd etmək lazımdır ki, hər iki söz eyni mənşəlidir və ir sinkretik
kökü ilə əlaqədardır. Burada bir cəhət diqqətimizi cəlb edir.
Dostları ilə paylaş: |