14
Hüseynova Pərixanım
filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru
FÜZULİNİN ƏDƏBİ-BƏDİİ GÖRÜŞLƏRİ
Məhəmməd Füzulinin nəinki Azərbaycan ədəbiyyatı, mədə-
niyyəti habelə xalqın ictimai fikir tarixində özünəməxsus yeri var.
Onun ədəbi irsi ideya məzmunu, ictimai-siyasi, fəlsəfi, baxımdan
dərin məzmun kəsb edir. Füzuli Azərbaycan klassik ədəbiyyatın-
da zəngin, kamil sənət nümunələri yaradıb. O bəşəri şairdir. Tək
“Leyli Məcnun” poeması ilə dünya ədəbiyyatına möhtəşəm bir
əsər bəxş etməyib. Yaratdığı əsərlər bütünlüklə bəşəri səciyyə
kəsb edir.
Məhəmməd Füzuli Azərbaycan ədəbiyyatı və fəlsəfi fikir
tarixində “Leyli və Məcnun”, “Səhhət və Mərəz”, “Bəngü- Badə”,
“Mətləül-etiqad” kimi əsərləri ilə özünün əbədi heykəlini ucaldıb.
Məhəmməd Füzuli qəzəl şairi kimi də bu mərtəbədədir. Təsadüfü
deyil ki, görkəmli ədəbiyyatşünas alim Mir Cəlal Paşayev şairi
qəzəl ustadı kimi yüksək dəyərləndirmişdir. “Leyli və Məcnun”
kimi böyük məhəbbət poeması, “Səhhət və Mərəz”, “Bəngü- Ba-
də” kimi alleqorik, “Mətləül-etiqad” kimi fəlsəfi əsərlər yaradan,
parlaq qəsidələr, qəzəllər müəllifi olan Füzuli hər şeydən artıq
lirikası ilə məşhurdur. Bütün Yaxın Şərqdə dastan dedikdə Fir-
dovsi, rübai dedikdə Xəyyam, əxlaqi-didaktik şeir dedikdə Sədi
xatırlandığı kimi, qəzəl dedikdə də Füzuli yada düşür”. Füzulinin
təfəkkür fəlsəfəsində qəzəl şeirin üst qatıdır. Bu baxımdan da şair
qəzələ başqa mövqedən yanaşmışdı. Bu yanaşma nədən ibarətdir?
Fikrimizcə, qəzəldə musiqi həzinliyi olduğu üçün o həm oxunaqlı,
həm də ruhları oxşayan bir şeriyyətdir ki, yaddaşlara tez və möh-
kəm həkk olunur. Həcmcə kiçik olmasına baxmayaraq beyin tərə-
zisində şeirin digər növlərinə nisbətən samballı və ağır gəlir. Qə-
zəl şeirin digər növlərinə bənzəmədiyi kimi qəzəl yazmaq da hər
şairə qismət olan bir iş də deyil. O söz xiridarlarına məxsus bir
sənətdir. Bu sənətin də adı qəzəlxanlılıqdır (söz xiridarı). Füzuli
15
qəzəl haqqında yazdığı şeirində qəzəli yüksək səciyyələndirir.
Onun məziyyətlərindən bəhs edir.
Qəzəldir səfabəxşi əhli-nəzər,
Qəzəldir güli-bustani-hünər,
Qəzali-qəzəl seydi asan deyil,
Qəzəl münkiri əhli- ürfan deyil. (3, səh10)
Şair qəzəli gül bağçasına bənzədir. Gül bağçası onu yetişdi-
rən bağbanın hünərini göstərib öz gözəllikləri ilə onu seyr edən-
lərə zövqü-səfa bəxş edir. Qəzəl də şairin könül bağçasının hünə-
ridir. Bu bağçanın da bağbanı şairdir. Şairin könül boğçası onun
qüdrətini göstərir, şöhrətini artırır.
Bədii sənət nümunəsi kimi qəzələ yüksək dəyər verən Füzuli
qəzəl yazmağı və onu dinləyənlərin işini dini ehkamları öyrədən
və öyrənənlərin işinə bənzəmədiyini, ali və çətin iş olduğunu on-
ların başa düşməyəcəyini söyləyir. Bu da təsadüfi deyil, çünki
orta əsr dövründə sevmək, bağlılıq Allaha aid olduğundan insanın
insana olan məhəbbəti qəbul edilmirdi. Bu səbəbdən də, Füzulinin
yaşadığı dövrdə nəinki qəzələ hətta onu yazana da ciddi yanaşıl-
mırdı. Qəzəldə məhəbbətin, qadın gözəlliyinin tərənnüm edilməsi
şəriətə zidd hesab olunurdu.
Könül, gərçi əşara çox rəsm var,
Qəzəl rəsmin et cümlədən ixtiyar.
Ki, hər məhfilin ziynətidir. Qəzəl,
Xürədməndlər sənətidir qəzəl. (3, səh10)
Əgər könüldə çoxlu şeirlər varsa, onların içindən qəzəli seç.
Çünki, qəzəl hər məclisin bəzəyidir. Ona ziynət verir. Qəzəl söz
sənətidir. Əsl söz alimlərinin sənətidir. Sadə, anlayışlı yazılma-
yan, mövzusu və məzmunu eşqdən, gözəllikdən uzaq olan qəzəl
insanı həyəcanlandırmaz, zamanlara keçməz, yaddaşlardan tez
silinər. Qəzəl həm yazıldığı dövrdə, həm də bütün zamanlarda
məşhur olmalıdır. Füzuli qəzəl haqqında farsca “Divan”ının “Di-
bacə”sində yazır: “Qəzəl aşiqin könül dərdini mərhəmətli sevgili-
sinə açması və ya məşuqun öz halını sadiq aşiqinə bildirməsidir.
Bu isə yeni yetişən gənclər arasında və ya təmiz ürəkli cavanlarla
yoldaşlıq etməyin verdiyi zövq və həyəcanla olur. Qəzəl üslubun-
16
da mübhəm məzmunlar anlaşılmaz ləfzlər heç kəsə bir həyəcan
verməz” (1, s.16). Şairə görə qəzəlin özünə məxsus bir dili və
müəyyən kəlmə aləmi vardır. Füzulidən öncəki klassiklərin
yazdığı qəzəllərin də mövzusu və məzmunu eşqin, məhəbbətin,
hüsnün tərənnümü olmuşdu.
Böyük sənətkar özünü gözəl qəzəllərin yaradıcısı hesab et-
mir, özündən əvvəlki klassiklərin bu sahədə elə bir iz qoyduq-
larını onlardan sonra nə isə yeni bir söz deməyə ehtiyac qalmadı-
ğını qeyd edir və həmin klassiklərə böyük dəyər verir: “Təsadüfən
məndən əvvəl gələn şairlərin hamısı yüksək anlayışlı, dərin dü-
şüncəli insanlar imiş. Qəzəl üslubuna yarayan hər gözəl ibarəni,
incə məzmunu elə işləmişlər ki, ortada bir şey qalmamışdır. İnsan
onların bütün yazdıqlarını bilməlidir ki, çalışıb vücuda gətirdiyi
əsərlərdə özündən əvvəl söylənən mənalar olmasın” (1, səh16).
Füzuli qəzəl yazanlardan və özündən də bunu tələb etmiş, üzə-
rində elə çalışmışdır ki, yaratdığı mənalar özündən əvvəlkilərlə
nəinki, üst-üstə düşməmiş, qəzəl ustadı kimi bütün dünyada məş-
hur olmuşdur. Özünün qeyd etdiyinə görə qəsidə və müəmma
yazmağa meyl etmiş, qəzəl yazmaq fikrində olmamışdır (Bax, 1,
səh.16) Yaradıcılığa qəzəllə başlamayan şairin bu janra sonradan
müraciət etməsinə özündən əvvəlki klassiklərin təsiri az olma-
mışdır.
Üç dildə yazmasına baxmayaraq türk dilinə üstünlük verən və
bu dilin saflığını qorumağa çalışan Füzulinin ana dilinə olan sev-
gisinin nəticəsidir ki, qəzəlin sadə, gözəl olan Azərbaycan dilində
yazılmasına üstünlük vermişdir. Şairə görə yalnız bu dildə yazılan
qəzəl tez öyrənilər, yaddaşlarda qalar, zamandan-zamana keçər.
Qəzəl de ki, məşhuri- dövran ola,
Oxumaq da, yazmaq da asan ola. (3, səh 10)
Füzulinin tədqiqatçısı görkəmli ədəbiyyatşünas alim mərhum
akademik Həmid Araslı Füzulinin qəzəl haqqında düşüncələrin-
dən bəhs edərkən qeyd edir ki, “Bu janr mətbuatın olmadığı, nəq-
liyyat vasitələrinin ibtidai bir şəkildə mövcud olduğu bir dövrdə
sənətkarın fikrinin geniş yayıla bilməsi üçün ən əlverişli bir janr-
dır. Qəzəl musiqi ilə əlaqədar olaraq xanəndələr vasitəsilə də ya-
Dostları ilə paylaş: |