DəDƏ qorqud a r a ş d ı r m a L a r ı
Yüklə 1,74 Mb.
|
164
məhdudlaşdırır. Bu isə onun arzusu ilə davranışında, marağı ilə fəaliyyətində ziddiyyət yaranmasına səbəb olur. Özünütərbiyə anlayışı geniş mənada özünütəhsil anlayışını da əhatə edir. Dar mənada isə özüntərbiyə cəmiyyətin və fəaliyyətin tələbi əsasında insanın özündə yeni mənəvi keyfiyyətlərin forma- laşdırılması və ya hər hansı əxlaqi keyfiyyətlərin adət və rəftarın- dan çıxarması prosesidir. Özüntərbiyənin özünüdərketmə, özünü- məcburetmə, özününəzarət, özünüələalma kimi anlayışları möv- cuddur.
Bütün bunlara diqqəti yönəltməklə bildirmək istərdik ki, tər- biyə prosesi nəinki sosial-ictimai anlamda qurulan pedaqoji pro- sesin bir hissəsidir, eyni zamanda psixoloji təkamülün inkaredil- məz və ardıcıl inkişafda olan hərəkətverici tərəflərindəndir. Məhz bunları nəzərə alaraq tərbiyə prosesində milli-mənəvi dəyərlərin dərkinə, onların mənimsənilməsinin əhəmiyyətinə geniş yer ayrıl- masına böyük ehtiyac vardır. Bu cəhətdən Azərbaycan ədəbiyya- tının böyük korifeyi Məhəmməd Füzulinin tədqiqata cəlb etdiyi- miz yaradıcılığı özünəməxsus əhəmiyyətli məqamları ilə seçilir. M.Füzuli ədəbiyyat və mədəniyyət tariximizin iftixarıdır, dünya ədəbiyyatı tarixi üçün isə böyük ədəbi hadisədir. Danılmaz faktdır ki, Füzuli sənəti təkrarolunmaz xəzinədir, Şərqin üç dilində (türk, fars, ərəb) “Divan” bağlayan şair dövrünün əxlaqi, mənəvi, psixo- loji durumuna ayıq gözlə baxaraq onun mənfi tərəflərini qələmə almış, sosial, siyasi, elmi, mədəni, ədəbi problemləri işıqlandır- mışdır. M.Füzuli yaradıcılığında ədəbi-bədii (“Leyli və Məc- nun”), alleqorik (“Səhhət və Mərəz”, “Bəngü Badə”, “Söhbətül- əsmar”, “Həft cam”),elmi-dini (“Mətləül-etiqad”,“Hədisi-ərbəin”, türkcə “Divan”ının dibaçəsi), siyasi (“Şikayətnamə”) məfkurəli əsərlərin rəngarəng palitrasını müşahidə et¬mək olar. Füzuli şeiriyyəti bədii təsir qüvvəsi ilə nə dərəcədə yüksək məqamda dayanırsa, mövzu, ideya və məzmun keyfiyyətlərinə görə bir o qədər yüksəkdədir. Əsərlərdə irəli sürülən hər hansı bir problemin ictimai-sosial mahiyyəti də məharətlə aparılmış və xüsusi yanaşma vasitəsilə seçildiyini diqqətə önünə gətirir. Məsə- lən, didaktik məzmunlu alleqorik əsərlərində şairin açıq deyə 165
bilmədiyi məsələləri müxtəlif obyektlərin, bitkilərin, mücərrəd varlıqların və ya insan orqanlarının üzərinə küçürdüyünün şahidi oluruq. Bu zaman bədii söz sənətinin incə imkanları vasitəsilə mükəmməl əksini tapan ictimai fikir üzə çıxarılır, cəmiyyət daxilində mövcud adət-ənənələr, mənəvi dəyərlər təhlil edilir, yaxşı və pis cəhətləri açıqlanır. M.Füzuli əsərləri aşağıdakı psi- xoloji, didaktik və tərbiyəvi məzmunla diqqəti cəlb edir. 1. Ailədaxili münasibətlər və davranış, 2. Cəmiyyət daxilində səxsiyyətlərarası münasibətlər və davranış tərzi, 3. Siyasi dairələrdə davranış xüsusiyyətləri, 4. Cəmiyyət və şəxsiyyət problemi, şəxsiyyətin cəmiyyətdəki mövqeyi, 5. Şəxsiyyətin mənəvi tərbiyəsi problemi və davranış tərzində onun təzahürü, 6. Cəmiyyət və elmi, ədəbi mühit münasibətləri Bütün bu məqamlar ilə seçilən M.Füzuli yaradıcılığı orta əsr Şərq dünyasında davranış etikasının əlamətlərini müəyyən et- məkdə əhəmiyyətli mövqeyə malikdir. Davranış qaydaları və on- ların icrasına münasibət məsələləri şairin əsərlərinin ictimai məz- mununu dolğun etməyə xidmət edir. Məhz bu cəhətdən, M.Füzuli yaradıcılığı dövrünün aynası kimi tanınır, əsərlərin bədii uğurları isə onların ictimai-sosial məzmununa söykənmiş olu. Beləliklə şairin əsərlərinin təhlilinə keçməzdən əvvəl bu əsərlərin cəmiyyət üçün xüsusi əhəmiyyət daşımasını vurğulamaq yernə düşərdi. Belə ki, M.Füzuli yaradıcılığı tərbiyəvi xarakteri ilə seçilən mü- hüm ədəbi-bədii yaradıclıq hadisələrindəndır. Şairin yaradıcılığı əsasında apardığımız bu tədiqat bizi bir daha klassik ədəbi təfək- kürün kamil tərbiyə üsullarının təqdimatı ilə tanış etdi və müdrik nəsihətlərinin üzə çıxarmaq imkanları verdi. Tədqiqatımızda to- xunduğumuz məsələlərə aşağıdakı aspektlər üzrə aydınlıq gətirə bilərik. 1. Ailədaxili münasibətlər və davranış problemi M.Füzuli yaradıcılığında xüsusi məqamları ilə seçilən məsələlərdəndir. Burada atalar və oğullar kimi qlobal mahiyyətli ictimai problem, 166
valideyn və övlad münasibətləri, həyat yoldaşı anlayışı məsələ- sinə orijinal münasibət əksini tapır. Şair ailədaxili münasibət və davranış tərzinin təsvirində zamanəsinin təsəvvürlərindən və də- yərlərindən çox-çox kənara çıxaraq ümumbəşəri anlamda huma- nist, idealist münasibətlər silsiləsi yaradır. Məcnunun valideynləri ilə münasibətində atdiği bir sıra yanlış hərəkətlər, onların aid ol- duğu sosial təbəqəyə yad olan davranış tərzinə baxmayaraq vali- deynlərinin övladını düzgün anlaması, onun dərdinə şərik çıxması və istəklərinin həyata keçməsi üçün çalışdığnın şahidi oluruq. Belə ki, özünü Leylidən uzaq bilən və dərd əlindən cəmiyyətdən uzaqlaşan Məcnun sözün əsl mənasında heç bir zaman tənha ol- madı, hər an ətrafında valideyn qayğısı, valideyn iştirakı duydu. Cəmiyyətin qəbul etmədiyi məhəbbəti valideynlərinin qəbul et- məsi bəlkə də Məcnuna qol-qanad verir və öz mübarizəsində daha mətin olmasını təmin etmişdir. Məcnunun evə qayıtması, Leyliyə qovuşması üçün bir sıra təbdirlər tökən valideynləri Leylinin qo- naq gəlməsi bəhanəsilə onu evə qaytarır, veriləcək cavabdan əv- vəlcədən hali olmasına baxmayaraq Məcnunun atası Leyliyə elçi gedir, oğluna kömək etmək arzusu ilə və firavan həyata qayıtması üçün çalışaraq onu Kəbəyə aparır. “Leyli və Məcnun” poeması ailədaxili münasibətlərdəki gözəlliyin, burada hökm sürən düzgün davranış tərzinin təsviri ilə diqqəti cəlb edir. Əsərdə bədii prob- lemin və ideyanın yaranışı ailədaxili münasibətlərin mənfi cəhət- ləri əsasında deyil, məhz şairin bədii təfəkkürünün və bədii kon- sepsiyasının məzmunundan çıxış edərək üzə çıxır. Məhəbbət şairi olaraq Füzuli sırf ədəbi-bədii mövqedən çıxış edərək bədii prob- lemi məişət səviyyəsində müəyyənləşən sosial məzmunda əks etdirmir. Bu isə pedaqogika elmi baxımından müsbət, tərbiyəvi əhəmiyyəti ilə dəyərli hesab edilə bilər. Məsələn, Məcnunun anasının oğluna məsləhətini nəzərdən keçirək:
Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|