177
Mərdlik et, mərdliklə ta tapasan
Atadan mərhəmətlə feyzi-nəzər.
(4;415-416)
Tərbiyə məsələlərində xüsusi mövqeyə malik mənəvi tərbiyə,
elmə və kamilliyə meyl, həyatla düzgün davranış tərzi M.Füzuli
estetikasının mühüm cəhətlərindəndir. Şair ya öz timsalında oxu-
cunu adı çəkilən sosial problemlərin ciddilik dərəcəsinə inanadı-
rır, məsələn:
Ömrümün əvvəli ki, zövqü səfa vəqti idi,
Elmsiz keçdi bütün bisərü samanlıq ilə.
Tifl vəqtim ötərək dərdə giriftar oldum,
Keçdi ömrüm bu fəna yerdə pərişanlıq ilə.
Ömrümün axırı ki, zöhdü ibadət çağıdır,
Keçdi, əfsus, o da aləmdə peşimanlıq ilə.
Ah, bu ömrə ki, zövq almadım ondan, keçdi
Mənəvi zövqü səfa qəflətü nadanlıq ilə.
(4;424)
yaxud da, öz timsalında həyatda şəxsiyyət kimi özünü təsdiq etmə
məqamlarının çətinliyini əks etdirərək nikbin ruhlu olmağın
psixoloji üstünlüyünü təsvir edir:
Mənə pis söylədisə bir pis adam,incimədim,
Məni, Allaha şükür, yaxşı bu dünya tanıyır.
Mənim həddimdə onun fikri nə təsir edəcək,
Elə bir qövmə ki, ondan məni la tanıyır.
(4;424)
M.Füzuli yaradıcılığınad müstəqil fikirlilik, valideynlərin öv-
lad fikrinə biğanə qalmaması məsələləri, valideyn-övlad dialoqları
maraqlı pedaqoji məqamlar olaraq diqqəti cəlb edir. “Rindü Za-
hid” əsərində atalar və oğullar problemi qoyularaq ata və oğlun
dialoqu əsasında söhbət yaradılır və eyni bir mövzunun, sosial
problemin hər iki mövqeyə aid münasibətlə işıqlandırılmasının
şahidi oluruq. Burada evlilik, şəriət, zəhmətkeşlik, əyləncə və s.
178
məsələlər müzakirəyə cəlb edilir. Hər iki tərəf məntiqi dəlillərlə
çıxış edirlər. Uzun müddət atalar və cəmiyyət tərəfindən məqbul
qəbul edilən, illərlə həyata keçirilən bir sıra ictimai məsələlər oğul
tərəfindən məntiqi dəlillərlə rədd edilir. Hər bir məsələyə müxtəlif
mövqelərdən münasibət bildirmək və kompramisə getmək, insan-
ların arasında münaqişəyə son qoymağın sivil yolu kimi bu əsərdə
geniş əksini tapmışdır. Məsələn, mey və şərab haqqında danışar-
kən Rind və Zahid tamamilə müxtəlif mövqelərdə dayanırlar, la-
kin kəskin seçilən münasibətləri bir-birini dinləmək və anlamağa
çalışdıqlarından onların düşmən mövqelərə qədər yüksəlməsinə
gətirib çıxarmır:
“Zahid dedi:
-Ey Rind! Meyin eybi aşkardır. Onun qəbahətini deməyə ehti-
yac yoxdur. İndi ki, sən onun keyfiyyətindən xəbərdar oldun və
onun nəşəsini gördün, bu gizli sirdən pərdəni götür. Onun mən-
fəətləridən danış. De görüm, onun faydası nədir ki, onun xatirinə
insan Allaha düşmən olsun. Onun mənfəəti nədir ki, insan onun
üçün şəriətin hökmlərindən çıxsın?....
Rind dedi:
-Ey Zahid! Şərabın mənfəətində, Allahın kəlamı gizli pərdəni
onun aydınlıq üzündən götürmüşdür. Şərabın faydalarından de-
məyə nə ehtiyac var?... Allahın işləri ilə məşğul olanların yəqin
ki, şərab heç yadlarına da düşmür. Allaha itaət etməkdən qafil
olanlar isə məlumdur ki, pis işlər etməyə meyl edirlər. Bundan
yaxşı nə ola bilər ki, şərab onların ağıllarını əllərindən alsın və
dünyanı onların fəsadından qurtarsın.”(6;54-56)
Beləliklə, M.Füzuli yaradıcılığı tərbiyə məsələlərinə özünə-
məxsus baxış mövqeyinə malikdir. Bu görüşlər müdriklik məktəbi
dərslərinə işarə olaraq həyatda doğru davranmaq və həqiqi olan
məqbul bəşəri hərəkətləri müəyyən etmək üçün dəyərli bir örnək
ola bilər. İnsanlara qarşı anlayışlı olma, yaşından və sosial səviy-
yəsindən asılı olmayaraq digərinin fikirlərinə hörmət və həqiqətin
hər bir anda - doğru ya yanlış məqamlarda labüd reallıq olmasına
dərindən inam kimi fikirlər dahi şairimizin möhtəşəmliyinin
179
sübutudur. Bu isə kamil şəxsiyyətin formalaşması üçün müvafiq
tərbiyəvi məzmuna malikdir.
6.Cəmiyyət və elmi, ədəbi mühit münasibətləri nəinki M.Fü-
zuli yaradıcılığının bir çox mütərəqqi fikirli Azərbaycan ziyalıla-
rının yaradıcılığının əsas leytmotovidir. Dövrünün aynası olan
mütəfəkkirlərimiz təkcə bədii yaradıcılıqlarında ədəbi kəşflərə
imza atmayıblar, eyni zamanda cəsarətlə zəmanələrinin elmi inki-
şafına, ədəbi mühitinə tənqidi fikirlə yanaşmış və bu məsələlərə
bütün ciddilikləri ilə qiymət verməyi özlərinə bir vətəndaşlıq bor-
cu hesab etmişlər. Məhz mütəfəkkir ziyalılarımızın hesabına əsr-
lərlə Azərbaycan cəmiyyəti daxilində elmi, ədəbi, siyasi savadın
təbliği, yayılması işi aparılmışdır. Eynilə M.Füzuli yaradıcılığı
buna gözəl nümunə ola bilər. Məsələn, “Söz” rədifli qəzəli şairin
ədəbi-bədii fikirlərinin bariz nümunəsidir:
Xəlqə ağızın sirrini hər dəm qılır izhar söz,
Bu nə sirdir kim, olur hər ləhzə yoxdan var söz.
Artıran söz qədrini sidqilə qədrin artırar,
Kim nə miqdar olsa, əhlin eylər ol miqdar söz.
Ver sözə ehya ki, tutduqca səni xabi-əcəl,
Edə hər saət səni ol uyqudan bidar söz.
Bir nigari-ənbərinxətdir könüllər almağa,
Göstərər hər dəm niqabi-qeybdən rüxsar söz.
Xazini-gəncineyi-əsrardır, hər dəm çəkər
Rişteyi-izharə min-min gövhəri-əsrar söz.
Olmayan qəvvasi-bəhri-mə’rifət arif degil
Kim, sədəf tərkibi-təndir, lö’löi-şəhvar-söz.
Gər çox istərsən, Füzuli, izzətin, az et sözü
Kim, çox olmaqdan qılıbdır çox əzizi xar söz.
(2;151)