187
Ədəbiyyat
1. Bayramov Ə.S. Etnik psixologiya məsələləri. Bakı, 1996.
2. Əliyev R.İ. Şəxsiyyət və onun formalaşmasının etnopsixoloji
əsasları. Bakı, 2000.
3. Əliyev R.İ. Tərbiyənin psixologiyası. Bakı, 2006.
4. Əzimli Q.E. Yaş və pedaqoji psixologiyanın müasir problem-
ləri. Bakı, 2006.
5. Həmzəyev M.Ə. Yaş və pedaqoji psixologiyanın əsasları. Bakı,
2003.
С.Мурадова
Р е з ю м е
В статье освещаются вопросы, связанные с воспитанием
детей младщего возроста. Обращается внимание на важную
роль трудового воспитания в трудовом воспитании,
методическое оценивание, проводимое воспитателями в
дошкольном воспитании.
Одним из основных достоинств статьи такой актуальный
вопрос как правильная организация использования видов
труда.
S u m m a r y
The article is highlighted the problems of small children
learning culture. Lab our training play a minor role in the
development. Systematic evaluation of the center of the attention
so preschools manures. Topical issues such as the use of the
proper organization of lab our based on the merits of the article.
188
Ümumi nə
z
ə
ri m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
r
Həsənova Könül
magistr
DƏRSLİKDƏ VƏ METODİK VƏSAİTLƏRDƏ SİFƏT
DÜZƏLDƏN LEKSİK ŞƏKİLÇİLƏRƏ YENİ BAXIŞ
-Sız şəkilçili sözlər digər sifətlər kimi, isimlərlə yanaşma əla-
qəsində olur. Lakin bəzən belə sözlər xüsusi vurğu ilə tələffüz
olunur və onlardan sonra müəyyən dərəcə fasilə olunur. Bu cür
hallarda -sız şəkilçili sözlər xüsusiləşir və adverbiallaşır. Məsələn,
Çiçəksiz, sözsüz, insansız, səadətsiz bahar olmaz – cümləsində çi-
çəksiz, sözsüz, insansız, səadətsiz sözləri “çiçək, söz, insan, səa-
dət olmadan” mənasındadır və feli bağlama məzmununa uyğun
məna ifadə edir.
Tədqiqat əsərlərində, dərslik və vəsaitlərdə qeyd olunur ki,-sız
və -lı şəkilçiləri çox məhsuldar sifət düzəldən şəkilçilərdir. Bizim
fikrimizcə, bu şəkilçilər morfologiya kitablarında öz təyinatını
düzgün tapmamışdır. Bunlar sözdüzəldici yox, qrammatik şəkilçi-
lərdir. Bu şəkilçilər bir kateqoriyadan olan bir qrup sözə deyil (bu
sözdüzəldicilik əlamətidir), bir kateqoriyadan olan bütün sözlərə,
yəni bütün isimlərə artırılır (bu qrammatiklik əlamətidir). Əlamət
bildirən sözlərə artırılan -ca, -cə şəkilçisi də belədir. Feli bağlama,
feli sifət, məsdər şəkilçiləri də belədir. Feli sifət, feli bağlama və
məsdər şəkilçilərinin təyinatı düzgün müəyyən edilmişdir. Lakin -
sız, -lı, -ca şəkilçiləri öz həqiqi təyinatını tapa bilməmişdir. -ca,-cə
şəkilçisi sifətin dərəcə əlaməti, zərf düzəldən şəkilçi, qoşma, ədat
və s. kimi izah edilir və hansı məqamda həmin vəzifələrdə işləndi-
yi bilinmir. Əslində, -ca, -cə şəkilçisi vurğulu və vurğusuz olmaq-
la fərqlənir. Vurğusuz olduqda qoşma kimi çıxış edir, vurğulu
olduqda əksəriyyət etibarı ilə sözdə adverbiallıq yaradır, -sız və -lı
şəkilçiləri isə sözdüzəldicilikdən çox aid olduğu sözə təsdiq və
inkar məna verən kateqorial şəkilçilərdir. Lakin bir ənənəni poz-
mayaraq, bunları sifət düzəldən şəkilçilər kimi saxladır.
189
Dilçiliyimizdə -kı
4
şəkilçisinin izahı da düzgün verilmir Başqa
sifət düzəldən şəkilçilərdən fərqli olaraq, bu şəkilçinin leksik şə-
kilçi olsa da, bir sıra qrammatik şəkilçilərdən sonra da sözə artırı-
la bildiyi göstərilir və bağdakı (ağaclar), yoldakı (maşın), dağdakı
(əkin), evdəki (əşya) tipli misallar verilir. Halbuki sözdüzəldici
şəkilçi sözdəyişdirici şəkilçidən sonra işlənə bilməz.
-kı, -ki, -ku, -kü şəkilçisinin yiyəlik və yerlik hallarda olan
sözlərə artırıldığı və sifət düzəltdiyi göstərilir. Əslində, bu şəkilçi
yiyəlik hal ilə işləndikdə mənsubiyyət mənası ifadə edir, mənsub
əşyanı ümumi və qeyri-müəyyən şəkildə, sahib şəxsi dəqiq şəkil-
də bildirir və cümlədə təyin yox, mübtəda vəzifəsində işlənir: Sə-
nin kitabların buradadır – Səninki buradadır. Bizim paltarımız
oradadır – Bizimki oradadır. Bunu sifət düzəldən şəkilçi adlandır-
maq doğru olmaz.Yiyəlik, mənsubiyyət bildirir. Yerlik halda olan
sözə artırıldıqda isə vəziyyət başqadır. Tək yerlik hal şəkilçisi
deyil, bu şəkilçidən əvvəl kəmiyyət və mənsubiyyət şəkilçiləri də
işlənə bilir; dağdakı qar – dağlardakı qar – dağlarımızdakı qar;
evdəki əşya – evlərdəki əşya – evlərinizdəki əşya və s. Bunlar
göstərir ki, bu məqamda –kı, -ki, -ku, -kü şəkilçisi sifət düzəldən
şəkilçi deyil, feli sifət, feli bağlama şəkilçisi tipində bir şəkilçidir.
Elə söz düzəldir ki, həmin sözdə ismin əsas qrammatik əlamətləri
qalır və söz həm də sifət xüsusiyyəti kəsb edir, sifətin suallarına
cavab verir və s. Odur ki, bu şəkilçini isim xüsusiyyətlərini
(kəmiyyət, mənsubiyyət və hal şəkilçiləri) saxladıqda atributiv və
ya sifəti isim şəkilçisi adlandırmaq daha doğru olar. Yəni əslində
isimdir, lakin sifət xüsusiyyətləri qazanmış, atributivləşmişdir.
Ədəbiyyat
1.Əli Fərəcov. “Qrammatik məfhumlar və onların mənimsədilmə-
si üzrə aparılan işlər” Bakı 1970.
2. Muxtar Hüseynzadə. “Müasir Azərbaycan dili”
3. Cəfər Cəfərov. “Nitq hissələrində keçid prosesi”
Xülasə
Tədqiqat əsərlərində, dərslik və vəsaitlərdə qeyd olunur ki,-
sız və -lı şəkilçiləri çox məhsuldar sifət düzəldən şəkilçilərdir. Bi-
zim fikrimizcə, bu şəkilçilər morfologiya kitablarında öz təyinatı-