“DƏDƏ-qorqud kitabi”nda at kultu
Yüklə 70,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
«Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 32 silahları ilə fəxr edirlər; 10. ―Dədə Qorqud‖ kimi ―Koroğlu‖da vahid süjet əsasında qurulmamıĢdır, ayrı-ayrı yürüĢlərin təsvi- rinə həsr olunmuĢ süjetlər yığılaraq dastan mətnini təĢkil edir; 11. Hər iki eposun poetik strukturu elədir ki, ...sonsuz həcmdə böyümək, yeni süjetlərlə zənginləĢmək imkanı var; 12. ―Dədə Qorqud‖da, həm də ―Koroğlu‖da islama qədərki inamlar kifa- yət qədərdir; 13. Hər iki eposda hadisələr Azərbay-canda və ġərqi Anadoluda baĢ verir; 14. Hər iki eposun Türküstanla bila- vasitə genetik əlaqəsindən bəhs edilir; 15. ―Dədə Qorqud‖, həm də ―Koroğlu‖ bir neçə dəfə yazıya alınmıĢ, Azərbaycan yazı dilinin inkiĢafına əhəmiyyətli təsir göstərmiĢdir 1 . Bu qeydlər bir daha təsdiq edir ki, ―Kitab‖ və ―Koroğlu‖dakı at və qəhrəman obrazlarının oxĢarlığı təsadüfi olmayıb, bütün parametrlərinə görə eyni xətdə birləĢir. Bu da Keçi baĢlu Keçər ayğırla Qıratın eyni semantik Ģaxədə izah olunmasını Ģərtləndirən detallardan biridir. Qulun. Türk mənĢəli, körpə at, dayça mənasında olan qu- lun sözü ―Kitab‖da 12 dəfə iĢlənmiĢdir: Bir qulunu olmazmı olur? Digər tərəfdən, ―Kitab‖da qulun sözü əsasında yaranmıĢ ―kiçik day‖ anlamlı quluncuq (Quluncığı kiĢnəyib belə keçdi) və ―day vermək‖ anlamlı qulun vermək (ġahbaz atıŋ qarımıĢdı, qulun verdi, axır!) leksik vahidlərinə təsadüf olunur. Qeyd edək ki, Banıçiçəyin dilindən verilmiĢ sonuncu cümlədə konkret olaraq qulun vermə (day vermə) mənası ifadə olunmur, daha doğrusu, məcazi mənadadır, tabunu xatırladır. Həmin cümlə (...qarımıĢdı qulun verdi), eyni zamanda ona oxĢar olan cüm- lələr (Qızıl dəvələriŋ qarımıĢdı, köĢək verdi, axır!..) sintaktik bütöv daxilində ―Beyrək gəldi‖ (On altı yıllıq həsrətiŋ – oğluŋ Beyrək gəldi, axır!) cümləsini qüvvətləndirməyə xidmət edir. BaĢqa sözlə desək, müqayisə məqsədilə iĢlədilmiĢ həmin tip cümlələr ―Beyrək gəldi‖ cümləsinin hazırlıq mərhələsini təĢkil 1 N.Cəfərov. Eposdan kitaba, Bakı, 1999, s.125. Язизхан Танрыверди 33 edir. Bu da təsadüfi deyil. Belə ki, Banıçiçək Ģad xəbəri Bey- rəyin ata-anasına birbaĢa yox, müqayisələr kontekstində çat- dırır. Bu da bir tərəfdən, ―niĢanlım gəldi‖ cümləsinin dilə gəti- rilməsinin çətinliyi ilə, digər tərəfdən isə Beyrəyin ata-anasını həyəcanlandırmamaqla bağlıdır. Deməli, sintaktik bütövün son hissələrində ―...qarımıĢdı qulun verdi‖ cümləsinin iĢlədilmə sə- bəbi məlum olur, tabu açılır. Yeri gəlmiĢkən, ―Kitab‖da ―ġah- baz atıŋ qarımıĢdı, qulun verdi‖ tipli cümlələr qabarıq Ģəkildə müĢahidə olunur. Məsələn, kafirin dilində iĢlənmiĢ ―Qarıcıq anaŋı gətürmiĢiz, bizimdir, Saŋa verməziz, Yayxan keĢiĢ oğlına verəriz, Yayxan keĢiĢ oğlından oğlı toğar‖ cümlələri semantika baxımından reallığı ifadə etmir, Oğuz igidlərini aĢağılamaq, sındırmaq üçün iĢlədilmiĢdir. Qaraca çobanın dilindən kafirə ünvanlanmıĢ sintaktik bütövün son cümləsi isə semantika baxı- mından tamamilə realdır. Amma bu reallığın ifadəsi yenə də ta- bulardan sonra gəlir. Dəqiq desək, ―ġahbaz-Ģahbaz atlar Qarı- yubdur qulun verməz‖ tipli ifadələr məhz ―...Qazanıŋ anası Qarıyubdur oğul verməz‖ cümləsi ilə açılır, doğmaz, oğul verməz sözləri çətinliklə dilə gətirilir. E.Əlibəyzadə bu mətnə baĢqa müstəvidə yanaĢır: ―...insani keyfiyyətlər təbiət hadisələri ilə qarĢılaĢdırılır, fikir həyatın məntiqi ilə bədii Ģəklə salınır: Qazanın qoca, qarı anası qarımıĢ, qarlı qara dağlarla, qurumuĢ suyu gəlməz qanlı-qanlı irmaqlar, qarımıĢ, qulun verməz ġah- baz-Ģahbaz atlarla, qarımıĢ, köĢək verməz qızıl-qızıl dəvələrlə müqayisə edilir... lakin bu qarĢılaĢdırmalarla qarımıĢ ana qarı- mıĢ dağlarla, qurumuĢ irmaqlarla bağlanılır, beləliklə, dərin bir təsir yaradılır, qarĢı tərəfə nifrət hissi gücləndirilir‖ 1 . 6 Müəllifin izahı birtərəfli olduğu üçün, daha doğrusu, kafirin dilindən verilmiĢ sintaktik bütövlə müqayisə edilmədiyi üçün mətnin semantik yükü ilə tam səsləĢmir. 6 1 E.Əlibəyzadə. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1999, s.270. «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 34 Yaxud Uruz atası Qazan xana, anası Burla xatuna ―Qara- quc atlar əsən olsa, qulun toğar‖ tipli cümlələrlə müraciət etdik- dən sonra ―Sən əsən ol, anam əsən olsun, Məndən yegrək qadir sizə oğul verər‖, - deyir.Qazanın dilində də tabudan istifadə olunur. Belə ki, Qazan ―biz qocayıq allah bizə oğul verməz‖ fikrini çətinliklə dilə gətirir. Bu həmin cümlədən əvvəl iĢlənmiĢ misralarda qabarıq Ģəkildə görünür: Dəvələr qarısa, nəsil ver- məz. Qarıcıq atlar qarısa, qulun verməz. Deməli, əsas fikir bir- baĢa yox, üstüörtülü Ģəkildə, həm də müqayisələr kontekstində verilir. QarĢılaĢdırmalar göstərir ki, qulun sözü ―Kitab‖da həm həqiqi (Baqdı gördi kəndüniŋ dəŋiz qulunı Boz ayğır bunda ot- lanub turar), həm də məcazi mənada iĢlənmiĢdir: Bərü gəlgil, qulunım oğul! N.Cəfərov buradakı ―qulunum oğul‖ ifadəsini atanın oğula müraciət formaları sırasında verməklə kifayətlən- miĢdir: ―Atanın oğula müraciət formaları əsasən aĢağıdakılar- dan ibarətdir: Oğul!... Ay oğul!... Qulunum oğul!... Arslanım oğul!... Oğul, oğul, ay oğul!.. Canım oğul!...‖ 1 . Mətnin seman- tik yükündən bəlli olur ki, ―qulunum oğul‖ müraciətindəki qu- lunum sözü sevimli, körpə, gözəl mənasındadır: qulunum oğul – sevimli oğlum, körpə oğlum, gözəl oğlum. Maraqlıdır ki, hə- min müraciət V.Bartoldun tərcüməsində ―мой детеныш, сын!» (mənim körpə oğlum) Ģəklindədir. Deməli, atın (qulunun) oğula bərabər tutulması ―Kitab‖da aydın Ģəkildə ifadə edilmiĢdir. Qulan. ―Kitab‖da iki dəfə iĢlənmiĢdir: Kəŋəz yerlər çə- mənlərin qulan bilür... Qulanla sığın-keyikə qoŋĢı yurdım! F.Zeynalov və S.Əlizadə bu nümunələrdəki qulan sözünü ―çöl eĢĢəyi‖ mənasında izah etmiĢdir 2 . O.ġ.Gökyay isə qulan sözü- nün yabanı at mənasında iĢləndiyini göstərir və mənbələrə isti- nadən qeyd edir ki, qədim dövrlərdə qulanın yaĢadığı bölgə 1 N.Cəfərov. Xanım, hey! Bakı, 1999, s.270. 2 Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988, s.130. Yüklə 70,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|