“DƏDƏ-qorqud kitabi”nda at kultu
Yüklə 70,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Keçi baĢlu Keçər ayğır.
- Toqlı baĢlu Turı ayğır.
Язизхан Танрыверди 41 Qonur at zoonimi ―Koroğlu‖ dastanındakı ―KəhərniĢan madyan zooniminə sinonim leksik vahid hesab edilə bilər. Ümumiyyət- lə, rənginə görə adlandırma xüsusiyyətlərinə türkdilli xalqların folklorunda çox təsadüf olunur. Dastandakı Boz ayğır, ―Qaçaq Nəbi‖dəki Boz at zoonimləri də eynimənalı leksik vahidlər- dir‖ 1 . Müəllifin qeydləri, həmçinin Boz atlu Xızır antroponi- mik modelindəki ―Boz at‖ zoonimi bir daha təsdiq edir ki, Boz at adı qədim türk mifik təfəkküründən süzülərək bu günümüzə ötürülüb. Burada bir cəhəti də qeyd edək ki, qonur apelyativi təkcə at adlarında yox, həm də antroponimlərdə müĢahidə olu- nur: Qoŋur qoca – Aruzuŋ bir çobanı vardı. Qoŋur qoca Sarı çoban deərlərdi. Bu da at və insan, at və qəhrəman münasibətlə- rindəki yaxınlıq və doğmalığı əks etdirən detallardan hesab oluna bilər. Qaragöz. ―Qazan bəyin oğlu Uruz bəyin dustaq olduğu boy‖da Qazan xanın atının adı kimi təqdim olunur: Qaragöz atıŋ belinə yatan Qazan! Bu ad H.Araslının tərtib etdiyi ―Ki- tab‖da ―Qonur‖ Ģəklindədir. Mürəkkəb quruluĢlu Qaragöz zoo- niminin hər iki komponenti türk mənĢəlidir: qara, göz. M.Ler- mon-tovun ―Zəmanəmizin qəhrəmanları‖ əsərindəki Qaragöz adlı atın məĢhurluğu poetik Ģəkildə ifadə edilir. Hətta atın göz- ləri Bela adlı gözəl bir xanımın gözlərindən əskik hesab olun- mur: ...qapqara bir kəhərdi, ayaqları da incə, gözləri isə Belanın gözlərindən heç də əskik deyildi; bu atda nə qədər güc vardı!.. M.Lermontovun yaratdığı Qaragöz obrazı (at adı nəzərdə tutu- lur) formaca ―Kitab‖dakı Qaragöz adı ilə səsləĢirsə, məzmunca Beyrəyin Boz ayğırı ilə eyni xətdə birləĢir. Boz ayğır. Beyrəyin atının adıdır. Birinci növ təyini söz birləĢməsi modelində olan bu zoonimik vahidin hər iki komponenti türk mənĢəlidir: boz (sifət), ayğır (isim). ―Kitab‖da ―Boz ayğır‖ Ģəklində iĢlənmə formasına dörd dəfə təsadüf 1 F.Xalıqov. Azərbaycan onomalogiyası. Bakı, 2009, s.214. «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 42 edilir: Boz ayğır dəxi Beyrəgi görüb tayandı... Boz ayğır zooniminin Beyrəyin ləqəbi funksiyasında çıxıĢ etməsinə rast gəlinir ki, bu da qəhrəmanla atının eyni səviyyədə tutulmasını, qəhrəmanın həm də atı ilə tanınmasını Ģərtləndirir. Bamsı Bey- rək antroponimik modelində ―b‖ səsinin alliterasiyasının bütövlükdə ―boy‖un poetik strukturunu əhatə etməsini geniĢ Ģəkildə izah etmiĢik. Burada bəzi detalları xatırlatmaqla kifa- yətlənirik: Beyrək–Baybörə (atası), Beyrək-Banıçiçək (niĢan- lısı), Beyrək-Boz ayğır (atı) ... (Bax: Əzizxan Tanrıverdi. Qə- dim türk mənbələrində yaĢayan Ģəxs adları. Bakı, 2009). ―Kitab‖da Boz ayğır zoonimi Beyrəklə bağlı olan antro- ponimik modellərdə üç dəfə Boz ayğırlu (Boz ayğurlu Beyrək çapar yetdi...), bir dəfə Boz ayğırlıq Ģəklində verilmiĢdir: Sən oğlıŋı Bamsam deyü oxĢarsan; bunıŋ adı Boz ayğırlıq Bamsı Beyrək olsun! Heç Ģübhəsiz ki, ―ayğırlıq‖ sözündəki –lıq Ģəkilçisi sifət düzəldən –lı 4 Ģəkilçisinin qədim forması olub, Orxon-Yenisey abidələrindəki –lig Ģəkilçisi ilə eyni xətdə birləĢir: Orxon-Yenisey abidələrində - biliglik (bilikli), küçlüg (güclü); ―Kitab‖da – ayğırlıq (ayğırlı). Bu fakt xüsusi əhəmiy- yətə malikdir. Birincisi, ―Kitab‖ın üzünün daha qədim əlyazma- dan köçürüldüyünü təsdiqləyir. Ġkincisi, dil tariximiz üçün tutarlı faktdır. Belə ki, türkologiyada sifət düzəldən –lı 4 Ģəkil- çisinin ―Kitab‖da tam sabitləĢmiĢ vəziyyətdə olduğu , həm də intensiv Ģəkildə iĢləndiyi qeyd olunur: börklü, hünərli, ərdəmli ... ―Kitab‖da ―ayğırlıq‖ sözündə iĢlənən –lıq Ģəkilçisi isə bu morfemin müvaziliyini, daha dəqiqi, tam diferensia-siyaya uğramamıĢ vəziyyətdə olduğunu təsdiqləyir: -lıq//-lı 4 . Keçi baĢlu Keçər ayğır. ―Kitab‖da iki dəfə iĢlənmiĢdir. Bayındır xanın tövləsindən Dədə Qorquda verilmiĢ iki atdan birinin adıdır. ―Keçi baĢlu Keçər ayğır‖ zoonimik modelindəki ―keçi baĢlu‖ ifadəsini təsadüfi hesab etmək olmaz. Çünki at ba- Ģının keçi, qoyun, maral, dovĢan kimi heyvanların baĢına bən- zədilməsi qədim türk tarixi və etnoqrafiyası baxımından səciy- Язизхан Танрыверди 43 yəvidir (bu cəhət bir sıra mənbələrdə aydın Ģəkildə göstərilir). Digər tərəfdən, ―keçi baĢlu‖ söz birləĢməsinin semantik tutumu ―Kitab‖dakı sintaktik bütövlər müstəvisində də öz həllini tapır: ―...Altundağı alaca atuŋ nə ögərsən? Ala baĢlu keçimcə gəlməz maŋa!‖ Bu misralarda ―ala baĢlu keçinin‖ kafirin ―alaca‖ atın- dan güclü olması aydın Ģəkildə ifadə edilir. ―Kitab‖dakı baĢqa mətnə diqqət yetirək: Dədə Qorqud göstəki üzdi. Turmadı, qaç- dı. Dəli Qarçar ardına düĢdi. Toqlı baĢlu Turı ayqır yoruldı. Dədə Qorqud Keçi baĢlu Keçər ayğıra sıçradı, bindi. Burada yorulan atın ―toqlı baĢlı...‖, güclü atın isə ―keçi baĢlu...‖ olduğu birbaĢa ifadə edilir. Bu da təsadüfi deyil. Belə ki, ―keçi baĢlu‖ atda keçinin, ―toğlu baĢlu‖ atda isə toğlunun gücü, daha dəqiqi, səciyyəvi cəhətləri metaforikləĢdirilmiĢdir: keçi sıldırım qaya- larda sıçraya-sıçraya gəzir, sürünün qabağında gedir, toğluda isə bu xüsusiyyətlərin heç biri yoxdur. Deməli, ―keçi baĢlu...‖ və ―toqlı baĢlu‖ vahidlərindəki məcazilik birbaĢa reallığa, kon- kret desək, real hərəkətə söykənir. ―Keçi baĢlu Keçər ayğır‖ zoonimik modeli mürəkkəb quruluĢlu söz birləĢməsi formasındadır, daha dəqiqi, burada iki söz birləĢməsinin sintezi müĢahidə olunur: təyini söz birləĢ- mələrinə daxil olmayan ismi birləĢmə (keçi baĢlu), birinci növ təyini söz birləĢməsi (keçər ayğır). ―Keçər ayğır‖ söz birləĢməsi iti sürətə malik at mənasındadır. Deməli, ―Keçi baĢlu Keçər ayğır‖ at adındakı vahidlər təkcə forma deyil ( ―k‖ samitinin alliterasiyası nəzərdə tutulur: keçi-keçər; k-k), həm də seman- tika baxımından bir-birini tamamlayır: keçi baĢlu (güclü at), keçər ayğır (iti sürətə malik at).Bir cəhəti də qeyd edək ki, ―keçər ayğır‖ birləĢməsi ―keçi baĢlı‖nın məntiqi davamı kimi çıxıĢ edir. Toqlı baĢlu Turı ayğır. Qeyd olunduğu kimi, Bayındır xanın tövləsindən Dədə Qorquda verilmiĢ ikinci atın adıdır. Əlavə edək ki, Yeynəyin atının adı da Turu ayğırdır. ―Toqlı baĢlu Turu ayğır‖ zoonimik modelindəki sözlərin hamısı türk Yüklə 70,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|