“DƏDƏ-qorqud kitabi”nda at kultu
Yüklə 70,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
«Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 44 mənĢəlidir (toqlı, baĢlu,turı, ayğır). Burada da təyini söz birləĢmələrinə daxil olmayan ismi birləĢmə ilə birinci növ təyini söz birləĢməsinin sintezi müĢahidə olunur. ―Toqlı baĢlu‖ birləĢməsinin semantik yükündən bəhs etmiĢik (əvvəlki səhifələrə bax!). ―Turu ayğır‖la bağlı deyilmiĢ fikirləri saf-çü- rük etdikdə isə bəlli olur ki, tədqiqatçıların əksəriyyəti, demək olar ki, eyni nəticələri söyləmiĢlər. Bəzi fikirləri təqdim edirik: ―...Duru ayğır və ―Qaraoğlu‖ dastanındakı Qor at ―Koroğlu‖ dastanındakı Qırat və Dürat (bu, ―Duru at‖ adının qısaldılmıĢ və fonetik dəyiĢikliyə uğramıĢ formasıdır) adlarına uyğun gəlir. Duru ayğırın meydana gəlməsi haqqında folklorda bir məlumat olmasa da, Qor at dərya atından–oddan–alovdan törəmiĢdir. Qırat və Dürat da dərya atı cinsindəndir‖ 1 . M.H.Təhmasibin fikrincə, ―Qırat – ―od at‖ deməkdir. At qədim təsəvvürdə çox zaman dörd ünsürlü, yəni ab-atəĢ-xak-badla əlaqələndirilmiĢdir. Od-atəĢ-ildırımın da zoomorf surətdə olduğu kimi qaranlıqla, eləcə də yağıĢla, su ilə bağlı olduğu məlumdur...‖ 2 (bu sitatı ―Turı ayğır‖ zooniminə görə təqdim etdik). E.Əzizova görə, Qı- rat ―tünd, boz, boz at‖, Dürat isə ―tünd kəhər at‖ mənasın- dadır 3 ... M.Seyidov yazır: ... bunlar elə-belə atlardan deyil. Bunlar dərya atından əmələ gəliblər... dağ tanrısının atının ―Qırat‖ adlanması çox təbiidir. ―Qırat‖ – ―dağın‖, ―ucalığın atı, yəni ―dağ tanrısının atı‖ deməkdir...‖ 4 . Q.Cəfərov ―Qırat‖la bağlı bir sıra müəlliflərin, xüsusən də M.H.Təhmasib, E.Əzizov kimi alimlərin fikirlərini qəbul etmir, əksinə, M.KaĢğarinin (qır at – qır rəngli at), N.Marrın (серая лошадь), E.Karrıyevin 1 M.Adilov, A.PaĢayev. Azərbaycan onomastikası. Bakı, 1987, s.74-75. 2 M.H.Təhmasib. Azərbaycan xalq dastanları. Bakı, 1972, s.142. 3 E.Əzizov. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. DDA, Bakı, 1990, s.42. 4 M.Seyidov. Azərbaycan xalqının soykökünü düĢünərkən. Bakı, 1989, s.280-281. Язизхан Танрыверди 45 (серый конь)... izahlarının düzgün olduğunu göstərir 1 . Yeri gəlmiĢkən, M.KaĢğarinin ―Divan‖ında Qırat zooniminin (at adının) deyil, onun apelyativlərinin (qır rəngli at) izahı veril- miĢdir. N.Cəfərov yazır: ―Qırat‖ sözünün müxtəlif etimologi- yaları verilmiĢsə də, fikrimizcə, bu adın ―Qara at‖ (Tobol tatar- larından V.Radlovun topladığı bir əfsanədə Koroğlunun – ko- run oğlunun atı ―Qara at‖dır) adından törəməsi daha çox özünü doğruldur‖ 2 . M.KaĢğarinin ―Divanü lüğat-it-türk‖ əsəri ilə bu məsələ- lər, nəhayət, aydınlığa qovuĢacaq, - deyən Ramiz Əskər yazır: ―Koroğlunun atlarının biri qır, digəri doru rəngli olduğu üçün onlara sadəcə olaraq Qır at və Doru at (eynən Boz at, Ağat ki- mi) deyilməli ikən bunlara barmaqdan sorulan mənalar yüklənmiĢdir. Çünki rəng mənasında qır və doru sözləri ədəbi dilimizdə yoxdur. Dürat ―doru at‖ sözünün təhrifi, bir vurğu ilə söylənən variantıdır. Bu, adi bir rəngdir, ona dürr, mirvari və s. kimi baĢqa mənalar vermək əllaməçilikdən, hətta elmi avara- çılıqdan baĢqa bir Ģey deyildir. Qır at isə qır rəngli atdır, bu da türkcə adi bir at rəngidir. Qır ata da uydurma rənglər yaraĢdır- maq cəhdləri bir zamanlar çox dəbdə olmuĢdur‖ 3 . Bu sitatlarda müxtəliflik görünsə də, turu (doru) və qır sözlərinin semantik yükünə, demək olar ki, eyni prizmadan yanaĢılmıĢdır. Hətta ...bu, adi bir rəngdir, ona dürr, mirvari və s. kimi baĢqa mənalar vermək, əllaməçilikdən ... avaraçılıqdan baĢqa bir Ģey deyildir‖, - hökmünü verən Ramiz Əskərin fikirləri yuxarıda qeyd etdi- yimiz sitatlarla səsləĢir. Ramiz Əskərin hökmü isə o deməkdir ki, bu mövzu öz elmi həllini tapıb və bu barədə heç bir yeni fikir deyilməməlidir. Birincisi, publisist, dilçi və tərcüməçi kimi tanınan R.Əskərin sevə-sevə tərcümə etdiyi M.KaĢğarinin 1 Q.Cəfərov. Azərbaycan dilinin zoonimikası. ―Azərbaycan dilinin onomastikası‖. Bakı, 1987, s.158-161. 2 N.Cəfərov. Eposdan kitaba. Bakı, 1999, s.148. 3 M.KaĢğari. Divanü lüğat-it-türk‖. I cıld, Bakı, 2006, s.348-349. «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 46 ―Divanü lüğat-it-türk‖ əsəri kimi sanballı mənbələr bu möv- zuya yenidən qayıtmağı diktə edir. Ġkincisi, ―Kitabi-Dədə Qor- qud‖ eposuna mətn semantikası müstəvisində yanaĢma bir sıra qaranlıq məsələlərə aydınlıq gətirir. Fikrimizcə, ―Koroğlu‖ dastanındakı Qırat və Dürat zoonomləri ―Kitab‖dakı ―Keçi baĢ- lu Keçər ayğır‖ və ―Toqlı baĢlu Turu ayğır‖ zoonimləri ilə mü- qayisədə təhlil süzgəcindən keçirilməlidir. AraĢdırmalarda ―Kitab‖dakı ―Turu at‖ və ―Koroğlu‖dakı Qırat və Dürat adları- nın rəng anlamlı vahidlər əsasında yarandığı qeyd edilir. Məsələn, B.Abdulla bir sıra tədqiqatlara istinad edərək yazır: ―Burada da Koroğlunun iki atından birinin adı ―Dor at‖ olduğu halda, o, epos boyu həmiĢə ―Dur at‖ Ģəklində yazılmıĢdır. Unu- dulmuĢdur ki, rəngin adı ―dur‖, ―tor‖ yox, ―dor‖dur... Qonur və dor – yəni iki adlı bir rəng ümumi rənglər aləmində, əsasən, uğur simvolu olmuĢdur‖ 1 . Yuxarıda ―Keçər ayğır‖ zooniminin bütün parametrlərinə görə ―ötüb keçən‖, ―sürətlə qaçan‖ mənasında iĢləndiyini əsaslandırdıq. Həmin izahlarda ―keçi baĢlu‖ və ―toqlı baĢlu‖nun üslubi antonimlər kimi çıxıĢ etməsini də məhz mətn müstəvi- sində dəqiqləĢdirdik. Bu mənada ―Keçi baĢlu Keçər ayğır‖ mo- delindəki ―keçər ayğır‖la ―Toqlı baĢlu Turu ayğır‖ modelindəki ―turu ayğır‖ı üslubi antonimlər kontekstində izah etmək zərurəti yaranır: keçər ayğır – sürətli, güclü ayğır; turu ayğır – zəif ayğır. Fikrimizcə, M.KaĢğarinin ―Divan‖ındakı zəif anlamlı ―turuk‖ sözü ―Kitab‖da son samitini itirmiĢ vəziyyətdədir: turuk-turu. ―Turuk‖un kök morfemi isə məhz turmaq (durmaq) felidir. Yeri gəlmiĢkən, müasir dilimizdəki ―arıq-turuq‖ qoĢa sözündə ―turuq‖ ilkin forma və mənasını saxlamıĢdır. ―Koroğ- lu‖ dastanında Düratın Qırata, ―Kitab‖da da Turu ayğırın Keçər ayğıra nisbətən zəif olması aydın Ģəkildə verilmiĢdir. Deməli, bu zoonimlər rəng anlamlı sözlər əsasında yaranmıĢdır – fikri 1 B.Abdulla. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖da rəng simvolikası. Bakı, 2004, s.107. Yüklə 70,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|