“DƏDƏ-qorqud kitabi”nda at kultu
Yüklə 70,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
Язизхан Танрыверди 53 ―Qara ayğır‖ zoonimi birinci növ təyini söz birləĢməsi mode- lindədir. Bu modeldə hər iki komponent türk mənĢəlidir: qara, ayğır. ―Qara at‖ zoonimi sonrakı dövr abidələrimiz üçün də xarakterikdir. Məsələn, ―Koroğlu‖ dastanında Alı kiĢinin iki ay- ğırından birinə ‖Qara at‖ adı verilir. Vəsfi-hallarda da ―Qara at‖ adı tez-tez təkrarlanır: Qara at nalı neylər, QaraqaĢ xalı neylər, Vəfalı yarı olan, Dövləti, malı neylər. Göründüyü kimi, ―Kitab‖, ―Koroğlu‖ dastanı və vəsfi- halda iĢlənmiĢ ―Qara at‖ zoonimi müsbət anlamlıdır. Bir cəhəti də qeyd edək ki, ―Kitab‖da qara rəngli atlar məĢhur atlar hesab olunur, bu atların sürətli, iti qaçıĢı xüsusi olaraq qabardılır. ―Qara at‖, xüsusən də ―yelisi qara at‖ın bütövlükdə ―Kitab‖ın poetik strukturunu əhatə etməsi B.Abdulla tərəfindən sistemli Ģəkildə araĢdırılmıĢdır: ―...Qərar tuta bilməyən Uruzun anası Boyu uzun Burla xatun Qara ayğırı minir və bu iti qaçan atın hesabına döyüĢ meydanına bəylərdən tez yetiĢir. Al ayğırın sahibi olan Bəkil iti qaçmasına görə ova həmiĢə Yelisi qara qazlıq (Qazlıq – Ə.T.) atını minir. Selcanı istəməyə yollanan Qanturalı da uzaq səfərə Yelisi qara qazlıq ata minir. Əlbəttə, belə-belə örnəklər ―Kitab‖da çoxdur. Və bunların hamısının doğurduğu qənaət qara rəngli atın uğur simvolu olması ilə yekunlaĢır 1 . ―Kitab‖ və digər abidələrimiz baxımından səciy- yəvi olan Qara ayğır, Qara at kimi zoonimik vahidlər müasir dilimizdə ilkin forma və mənasını eynilə saxlayır. 1 B.Abdulla. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖da rəng simvolikası. Bakı, 2004, s.80. «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 54 Al ayğır. Bəkilin atının adıdır. ―Kitab‖da bir neçə dəfə iĢlənmiĢdir: Altundağı Al ayğırı maŋa vergil! Bəzi qorqudĢü- naslar ―Al ayğır‖ı zoonim kimi qəbul etmir. Məsələn, O.ġ.Gök- yayın nəĢrində ―Al ayğır‖ modelindəki vahidlər yalnız apelya- tiv kimi təqdim olunur: Altunda al ayğırı arık oğlan. Afad Qurbanov isə ―Al ayğırı‖ Əmranın atı hesab edir 1 2 . Halbuki ―Al ayğır‖ın Əmranın yox, Bəkilin olması mətndə aydın Ģəkildə ifadə edilir: Bəkil aydır:...Al ayğırın gətürüŋ, oğlum binsün! ―Kitab‖dakı Boz at, Gög bədəvi kimi at adları ―Al ayğır‖ın məhz zoonim olduğunu təsdiqləyir. Birinci növ təyini söz bir- ləĢməsi modelində olan ―Al Ayğır‖ zooniminin hər iki kom- ponenti türk mənĢəlidir: al (qırmızı), ayğır. Maraqlıdır ki, mü- asir dilimizdə həm ―al‖, həm də ―qırmızı‖ apelyativli at adla- rına təsadüf olunur: Al kəhər, Qırmızı at, Qırmızı kəhər, Qır- mızı kürən. ―Məlikməmməd‖ nağılında da Qırmızı at zoonimi xüsusi olaraq vurğulanır: Bu saat mənə bir dəst qırmızı paltar, qılınc-qalxan, bir də Qırmızı at gətirərsən! Bəkilin ―boy‖undakı mətnlərdən aydın olur ki, kafirlər Bəkilin atını yaxĢı tanıyır. Yazıçı Anar həmin mətnləri təhlil edir və bir sıra maraqlı nəticələr söyləyir: ―Yumoristik boyların bir qismi düĢmənlərə də aid edilir. Bəkili xəstə bilən və bundan istifadə edən Təkur üstünə gəlir. Bəkilin oğlu Ġmran atasının atı belində görünən zaman düĢmənlər: ―Bu at Bəkilindir, biz qaçırız‖ – deyirlər. Təkur: Bu gələn Bəkil isə sizdən öndən mən qaçaram – deyir‖ 2 1 . Bu detal ―Kitab‖dakı yumoristik səhnələrdə belə qəhrəman və at obrazlarının vəhdətdə olduğunu təsdiq- ləyir. Alaca at. Qaraca çobanın dilində kafirin atının adı kimi iĢlənmiĢdir: Altundağı alaca atuŋ nə ögərsən? Burada ―alaca at‖ apelyativ kimi verilmiĢdir. Fikrimizcə, həm mətnin semantik 1 2 A.Qurbanov. Azərbaycan onomalogiyasının əsasları. II cild, 2004, s.317. 2 1 Anar. Sizsiz. Bakı, 1992, s.87. Язизхан Танрыверди 55 yükü, həm də ―Kitab‖dakı Boz at, Al ayğır və Gög bədəvi kimi zoonimlər ―Alaca at‖ modelini məhz at adı kimi təqdim etməyə imkan verir. ―Alaca at‖ birinci növ təyini söz birləĢməsi mode- lindədir. BirləĢmənin hər iki komponenti müasir dilimizdə eynilə iĢlənir: ala (qarıĢıq rəngli, tükünün bir hissəsi ağ, o biri hissəsi baĢqa rəngdə olan) + -ca sifətin çoxaltma dərəcəsini yaradan ĢəkilçiləĢmiĢ ədat və at sözü. Yeri gəlmiĢkən, tapma- calarımızda da ―Ağ alaca‖ at adına təsadüf edilir: Bir atım var, Ağ alaca... Düldül. ―Kitab‖da cəmi bir dəfə iĢlənmiĢdir. Məhəmməd peyğəmbərin mindiyi və sonradan Həzrət Əliyə hədiyyə etdiyi atın adıdır: ġahi-mərdan Əliniŋ Düldüliniŋ əyəri ağac. ―Düldül‖ zoonimi ərəb mənĢəlidir, ―Kitab‖a katib tərəfindən əlavə edil- miĢ ərəb və fars mənĢəli sözlər sırasına daxildir. Maraqlıdır ki, Həzrət Əlinin atının adı kimi tanınan ―Dül- dül‖ün qeyri-adi gücü, qüvvəsi bayatılarımızda da yüksək qiymətləndirilir: Ocağı sönən dağlar, Tifanı dönən dağlar, Səni dardan qurtarsın, Düldülə minən, dağlar. Bəhs etdiyimiz at adlarının (Qarağuc, Qazlıq at, Boz at – Boz atlu Xızır modelində, Qoŋur at, Qaragöz, Boz ayğır, Keçi baĢlu Keçər ayğır, Toqlı baĢlu Turı ayğır, Ağ-boz at, Gög bədəvi, TəpəlqaĢğa ayğır, Qara ayğır, Al ayğır, Alaca at, Düldül) əksəriyyətinin apelyativi ―Kitab‖da iĢlənmiĢdir ki, bu da həmin at adlarını digər mənbələr yox, məhz ―Kitab‖ müstə- visində təhlil etməyə imkan verir. Onların ―Kitab‖da iĢlənməsi aĢağıdakı nümunələrdə daha aydın görünür: Yüklə 70,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|