«Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу
56
qara – Qara qıyma gözləriŋ çöngəlməsəydi;
ğuc (qoç) – Biŋ də qoç diləyübdür;
Qazlıq – Oronimdir – Nə Qazlıq tağı aqar səniŋ sularıŋ;
at – At yemiyən acı otlar (bitincə) bitməsə, yeg!;
boz – Saqallu boz ac turğay sayradıqda;
qoŋur – Apelyativ kimi iĢlənməmiĢdir;
göz – Ala gözdən ayırdıŋ, yigit, məni!;
ayğır - ...Bir dəniz qulunu – boz ayğır aldılar;
keçər – keçmək – Dün yoq, ötəki gün eviŋ bundan keçdi;
keçi baĢlu – Ala baĢlu keçimcə gəlməz maŋa;
toğlu – Toqlıcıqlar, dövlətim saqar qoç, gəl, keç!
turı – Apelyativ kimi müĢahidə olunmur;
ağ – Ağ saqallu babamı, ağ birçəklü anamı;
gög – Yapağlu gökcə çəmən güzə qalmaz;
bədəvi – Bədəvi atlar issini görüb oğradıqda;
təpəl – Apelyativ kimi müĢahidə olunmur;
qaĢğa – Apelyativ kimi müĢahidə olunmur;
al – Güz alması kibi al yaŋağım yırtdığım çoq;
alaca – Ap-alaca gərdəgüŋə gələ görgil!
Düldül – Yalnız at adı kimi iĢlənmiĢdir.
Maraqlıdır ki, ―Kitab‖da atla bağlı iĢlədilmiĢ bir sıra
sözlər sonrakı dövr abidələrimizdə, eləcə də müasir dilimizdə
zoonim kimi çıxıĢ edir: ―Kitab‖da - ərəbi at (Hey, ana! Ərəbi
atlar olan yerdə Bir qulunu olmazmı olur?), Ģahbaz (ġahbaz –
Ģahbaz atlar Qarıyubdur qulun verməz; ġahbaz ayğırı çəkdirdi,
büdə bindi); ―Koroğlu‖da – Ərəbat gəlməsə, meydan açılmaz,
S.Vurğunun dilində - Minib Gəray bəyin Ərəbatına, Y.V.Çə-
mənzəminlinin dilində - O zaman Quba xanı Fətəlinin bir cüt
atı vardı: birinin adı Qəmər, o birininki ġahbaz idi. Nəhayət,
onu da qeyd etməyi vacib hesab edirik ki, ―Kitab‖da Oğuz igid-
ləri ilə bağlı tez-tez iĢlədilən ―Ģahbaz‖ sözü (Vay, Ģah yigidim,
vay, Ģahbaz yigidim!) müasir antroponimikamızda əsl Ģəxs adı
Язизхан Танрыверди
57
kimi iĢlənir. Bu da ―Kitab‖dakı zəncirvari bağlılığın müasir
dilimizə ötürülməsidir.
At adlarının mənası, mənĢəyi, mətndəki bədii çəkisi, qəh-
rəman adları ilə bağlılıq dərəcəsi təkcə ―Kitab‖ın poetik struk-
turu deyil, ümumən qədim türk tarixi və etnoqrafiyası baxımın-
dan dəyərlidir. Bu adların hər birində bir tarix yaĢayır, hər
birində at kiĢnəməsi, at ayaqlarının tappıltısı, eləcə də atın hərə-
kət trayektoriyası, onun sürətli qaçıĢı sanki donmuĢ vəziyyət-
dədir, dil açıb danıĢmaq istəyir. Bu adları sevə-sevə yaradaraq
tarixin yaddaĢına hopduran türk at belində vətən qoruyub, elə
öz tarixini də at belində yaradıb. Türk bu gün də atın qeyri-adi
gücünü, ata olan dərin məhəbbətini unutmayıb. Faktları sadala-
saq, cildlərlə kitaba sığmaz. Elə buna görə də yalnız iki faktı
xatırladırıq: Murad Adcı ―Qıpçaq çölünün yovĢanı‖ kitabının
sanbalını, dəyərini Ģahə qalxmıĢ atın gözəlliyi müstəvisində
təqdim edir: ―...Və kim zil qara atın üstündə Ģahə qalxmağın
gözəlliyini duymursa, çöl nəğməsindən könlünə fərəh gəlmirsə,
o da bu kitabı kənara qoysun, o da müəllifi anlamayacaq‖;
Minəxanım Təkləli ―Orlov atları‖nın sirri ilə bağlı araĢdırma-
larını ―At türkün qanadıdır‖ (M.KaĢğarinin ―Divan‖ından götü-
rülmüĢdür) baĢlığı altında çap etdirmiĢdir.
At adları qəhrəmanların antroponimik modellərində.
Qeyd etdiyimiz kimi, at və qəhrəman adlarının bir antroponi-
mik model daxilində iĢlənməsi ―Kitab‖dan xüsusi xətt kimi
keçir. Həm də bu tip vahidlər ―Kitab‖ın poetik gücünü Ģərtlən-
dirən detallar kimi çıxıĢ edir. Bəzi antroponimik modellərə
diqqət yetirək:
Qoŋur atlu Qazan
Boz atlu Xızır
Boz ayğırlıq Beyrək//Boz ayğırlu Beyrək//
Boz atlu Beyrək
«Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу
58
Bu modellərdəki at adları və ya atlara verilən ləqəblər
həm də qəhrəmanların atributları, ləqəbləri kimi çıxıĢ edir.
―Kitab‖dakı bu tip vahidləri araĢdıran O.ġ.Gökyay mənbələrə
istinadən yazır: ―Ananın və babanın (atanın – Ə.T.) verdiyi ad
gerçək (həqiqi – Ə.T.) ad deyildir, qəhrəman gerçək (həqiqi –
Ə.T.) adını qəhrəmanlıq göstərdikdən sonra atla bərabər alır...
isim anlamına gələn ―ad‖ ilə ―at‖ mənĢəyi baxımından eyni
kəlmədir. Qəhrəman ata minmədən ―ad almır‖
1
.
At sözü qəhrəmanların bədii təyinlərində. ―Kitab‖da at
adları ilə yanaĢı, at sözünün də qəhrəmanların bədii təyinlərində
iĢlənməsinə təsadüf olunur:
Qazan xan – Qaragöz atıŋ belinə yatan Qazan!
Dəli Dondar – Qazan kibi pəhləvanı bir savaĢda üç kərə
atından yıqan;
Qara Budaq – Atı bəhri hotazlı;
ġirĢəmsəddin – Ağ-boz atıŋ yalısı üzərində qar turduran;
Yeynək – Qalın Oğuz bəglərini bir-bir atından yıqıcı;
Alp Ərən – Ayqırgözlü suyından at yüzdürən.
Ġlk olaraq qeyd edək ki, bu qəhrəmanların hər birinin bir
neçə bədii təyini vardır. Məsələn, Qara Budağın altı, Alp Ərə-
nin səkkiz bədii təyini müĢahidə olunur... (məqsədimiz heç də
qəhrəmanların bədii təyinlərinin miqdarını müəyyənləĢdirmək
deyil. Bu barədə qorqudĢünaslıqda kifayət qədər bəhs olunub).
Bu bədii təyinlər sırasında isə at sözünün iĢtirakı ilə yaranan
vahidlər xüsusi çəkiyə malikdir. Belə ki, bu tip bədii təyinlər
yalnız qəhrəmanı tanıdan poetik detallar yox, həm də türk
tarixi və etnoqrafiyasının bir parçasıdır. Heç Ģübhəsiz ki,
onların hər biri ata olan dərin məhəbbətdən yoğrulmuĢdur. Bu
mənada belə vahidlərdə at sözünün məntiqi mərkəz funksiya-
sında çıxıĢ etməsini təsadüfi hesab etmək olmaz.
1
O.ġ.Gökyay. Dedem Korkudun kitabı. Ġstanbul, 2000, s.437.
Dostları ilə paylaş: |