“DƏDƏ-qorqud kitabi”nda at kultu
Yüklə 70,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
«Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 6 dolaşan vəhşi ovçu qızları atla qovub tutur, qaçırır, atın saçı ilə onları şəhvətə gətirib zorlayır. Bu mənada sərt küləkli çöllüklər dişi at adları ilə adlandırılırdı: Madyan düzü, Kəhər yaylağı və s. V əsr Bizans zooloqu Qazlı Timofey “Heyvanlar aləminin sakral rəmzləri” kitabının “At” bölməsində yazırdı: “...4. Atın və bəzi öküzlərin ürəyinin içində sümük olur... 7. Madyan öləndə onun balasını başqa dişi at əmizdirir. 9. At heç vaxt anasına və bacısına toxunmur... 10. İki erkək at bir dişi at üçün vuruşur. Qalib gələn dişi atı özününküləşdirib daimi dostuna çevirir... 11. Atlar da yuxu görürlər...” 1 2 . Şərq xalqlarının inancında at daha çox od və işıqla əla- qələndirilir. Müsəlman intibahına aid poeziyada vurğulanır ki, şəfəq atları çaparaq qaranlığı əridir, dan yeri ağarır, hava işıq- lanır və dünya bir gün aydınlığa qərq olur. Bu kimi əski dəlillər təsdiqləyir ki, at bəşər oğlu ilə doğmalaşıb, kişilərə arvadı və öv- ladı qədər özünü istədə bilmişdir... Məni əski çağların adət-ənənələrinə baş vurmağa vadar edən kitabın adı “Dədə Qorqud kitabı”nda at kultu”dur, müəllifi görkəmli filoloq, dilçi, qorqudşünas alim Əzizxan Tanrıverdidir. Günümüzdə az tədqiqatçı tapılar ki, qədim Oğuz eposunu öz içində yaşatsın. Daha doğrusu, “Kitab”ın hər sözünü nəzərdən keçirib daşıdığı məna yükünü öz çiyninə götürsün. Bəli, professor Əzizxan Tanrıverdinin yaradıcılığında əski oğuz-türk yazılı abidəsi - “Dədə Qorqud” eposu dilçilik, folklor- şünaslıq, fəlsəfə, tarix və etnoqrafiya müstəvisində ümumiləş- dirilərək tədqiqata cəlb edilir. Onun elmi fəaliyyətinin əsas istiqaməti və mövzusu bu dünyaşöhrətli oğuznamənin sirlərinin açılmasına yönəlmişdir. Ə.Tanrıverdi elə tədqiqatçılardandır ki, abidəni nöqtə-vergülünədək öyrənib mətnin alt qatlarına nüfuz 1 2 Тигрица и грифон: Сакральные символы животных. – СПб.: «Петер- бургское Востоковедение», 2002, стр. 165. Язизхан Танрыверди 7 etməyi bacarır. O, Türkün mənəvi böyüklüyünü sübut etmək üçün havadan asılı qalan gəlişi gözəl fikirlər söyləmir, araşdır- malarından alınan nəticələr dəlil, fakt kimi bu böyüklüyü ortaya qoyur, hökm vermir, qənaətlərindən hökm çıxır. İstedadlı və fəh- mli alim yaxşı dərk edir ki, “Dədə Qorqud” Azərbaycan türklə- rinin dünya mədəniyyəti xəzinəsinə bəxş etdiyi ən möhtəşəm abidələrdən biridir. Heç bir xalqda analoqu tapılmayan elə bir ədəbi əsər nümunəsidir ki, onda Türkün ilkin dünyagörüşündən başlamış orta çağların tarixi hadisələrinə qədər əksər sosial institutlarının izləri əks olunur, daha dəqiq desək, Qafqaz türklə- rinin milli xarakteri, psixologiyası, adət-ənənələri, dini, fəlsəfi baxışları, əxlaqı, dövlət quruculuğu, qəhrəmanlıq salnaməsi, ailə münasibətləri (ər-arvad, ata-oğul), Vətənə, torpağa bağlılığı, qonşularla əlaqələri, ritualları, məişəti, yaşayış tərzinin əksər atributları, daxili və xarici düşmənlərlə mübarizəsi, müxtəlif təbəqələrə və yaş dövrlərinə məxsus insanların davranışı, şifahi və yazılı dilinin tarixi özünə yer tapır. Başqa epos göstərmək olmaz ki, içərisində «Dədə Qorqud»da olduğu qədər bir- birindən seçilən xarakterlər iştirak etsin, canlı dialoqlar, təs- virlər və rəngarəng poetik fiqurlardan qurulsun. “Kitab”dakı oğuznamələrin (boyların) hər birində hiss, həyəcan və duyğular sözün sehri ilə tərənnüm edilir. Cəmiyyət təbiətlə, maddi varlıq- lar mənəvi aləmlə qarşılıqlı ünsiyyətdə verilir. Hadisələrdə xal- qın müxtəlif təbəqəsinin məişətinə güzgü tutulur. Çoxsaylı etnik xüsusiyyətlər ümumbəşəri dəyərlər səviyyəsinə qaldırılır. Za- man-məkan dəyişmələrinin nizamı, ardıcıllığı, vəhdəti, bəzi hal- larda uyğunsuzluğu bir elin baxış bucağından görünsə də, dinin- dən, əqidəsindən, irqindən, cinsindən, milliyyətindən asılı olma- yaraq, yer üzündə yaşayan bütün insanların ruhunu oxşayır. Məhz Ə.Tanrıverdi tədqiqatlarında bu möhtəşəm abidəyə yuxarı- dakı prizmadan yanaşır, Türkün əski mədəniyyətinin izlərini, bədii dilinin əlvanlığını, rəngarəngliyini, məişətinin özünəməx- susluğunu, əxlaqının saflığını üzə çıxarır. Alimin əsas obyekti dil «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 8 faktları olsa da, yeri gələndə hər bir detala ədəbiyyatşünas, ta- rixçi, folklorşünas, etnoqraf kimi zərgər dəqiqliyi ilə yanaşır, bə- zən bir sözün yazılışını və işlənmə məqamlarını elə həssaslıqla diqqətdən keçirir ki, onun daşıdığı məna zəngin faktlar əsasında öz-özünə aydınlaşır. O, heç bir qənaətində əsassız hökm vermir, müxtəlif mənbələrə baş vuraraq müqayisələr aparır, çoxsaylı də- lillər gətirir və nəticədə oxucu şübhə etmədən fikrin düzgünlüyü- nə inanır. Ə.Tanrıverdinin «Kitabi-Dədə Qorqud»un obrazlı dili” monoqrafiyasından başlanan sevgisi coşub-daşaraq “Dədə Qor- qud kitabı”nda dil möcüzəsi”nin sirlərini açdı, onun söz qanadı pərvazlanaraq epos haqqında beş sanballı kitab meydana gətir- di. Obrazlı desək, o, at üstünə qalxıb «Dədə Qorqud Kitabı»unın hamıdan irəlidə çapan yeganə tədqiqatçısıdır və “Kitab”dakı at kultundan danışması heç də təsadüfi deyil. Tarixi-linqivistik müs- təvidə aparılan yeni araşdırmasında eposun mətnində işlənən atla bağlı sözlərin fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik xüsusiy- yətlərini, Türk-Oğuz cəmiyyətində ata münasibətin müxtəlif tərəflərini üzə çıxardır. Bu kitab eposun az araşdırılan və Azərbaycan türklərinin tarixi taleyində mühüm yer tutan problemə həsr olunmuşdur. Atın hər bir qədim xalqın həyatında böyük rol oynadığından da- nışdıq. Göründüyü kimi, atın məişətdə və mədəniyyət amillərində buraxdığı izlər olduqca çoxdur. Ömrünü atla birlikdə keçirən yarımköçəri oğuz tayfalarının həyatına güzgü tutan “Dədə Qor- qud” eposunun qəhrəmanlarını da atsız təsəvvürə gətirmək mümkün deyil. Ümumiyyətlə, dünya epos ənənəsində at qəhrə- manların arxası, səfər və döyüş yoldaşı, gücü, vüqarıdır. Şübhə- siz, “Dədə Qorqud” oğuznamələrinin əsas motivləri ilkin təsəv- vürlərdən yoğrulur, lakin gerçəkliklə, hətta tarixdə baş verən əhvalatlarla əlaqələndirilir, həmişə anlaşıqlı görünür. Başqa sözlə, eposda mifoloji qatların çoxluğuna baxmayaraq, əhva- latlar reallığını itirmir. Ə.Tanrıverdi də yeni tədqiqatında atla Yüklə 70,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|