“DƏDƏ-qorqud kitabi”nda at kultu

 
  «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 
 
 
68 
 
 M.KaĢğarinin  ―Divan‖ında  ―sürçmək‖  sözü  sürüĢmək 
mənasında izah edilmiĢdir: at sürçdi – at sürüĢdü; 
Təhkiyəçi ―Kitab‖ın dili baxımından səciyyəvi olan ―büd-
rəmək‖ deyil, məhz ―sürcmək‖ sözündən istifadə edib; 
c→Ģ  əvəzlənməsi  türk  dilləri  baxımından  səciyyəvidir: 
Sürcmək – sürüĢmək, sağdıc-sağdıĢ; 
Atın sürüĢməsi mətnin semantik yükü ilə birbaĢa bağlanır: 
Sürcdi,  məni  yerə  saldı  (...Al  ayğır  yoruldu...sürüĢərək  məni 
yerə vurdu). 
Hal-vəziyyət  ifadə  edən  fellər.  Bu  cür  fellər,  əsasən,  at 
səslənməsini ifadə edən sözləri əhatə edir: 
Kişnəmək.  Boz  ayğır  dəxi  Beyrəgi  görüb  tayandı,  iki 
ayağının üzərinə turdı, kiĢnədi;  
Oğramaq (kişnəmək). Bədəvi atlar issini görüb oğradıqda;  
Qan  qaşınmaq.  Aslan  hayqırdı,  meydanda  nə  qədər  at 
varsa, qan qaĢındı. Maraqlıdır ki, buradakı ―qan qaĢınmaq‖ ifa-
dəsi  ―Kitab‖ın  1988-ci  il  Bakı  nəĢrində  ―qanı  coĢmaq‖,  ―vahi-
məyə  düĢmək‖  kimi  sadələĢdirilmiĢdir.  O.ġ.Gökyayın  nəĢr 
etdirdiyi  ―Dedem  Korkudun  kitabı‖nda  isə  ―qan  iĢəmək‖, 
―qorxudan qan iĢəmək‖ mənasında izah edilmiĢdir
1
. M.KaĢğa-
rinin ―Divan‖ında kaĢan (qaĢan – Ə.T.) heyvanın, atın iĢəməsi 
mənasında  verilmiĢdir.  Qeyd  edək  ki,  ―Kitab‖ın  Bakı  nəĢrində 
(1988)  ―qan  qaĢınmaq‖  ifadəsinin  ―vahiməyə  düĢmək‖  məna-
sında verilməsi mətnin semantikası ilə bağlanır.  Belə ki,  ―qor-
xudan  qan  iĢəmək‖  vahidi  ilə  ―vahiməyə  düĢmək‖  eyni  se-
mantik  yuvaya  daxil  ola  bilir.  Digər  tərəfdən,  ―qan  qaĢınmaq‖ 
ifadəsinin  həqiqi  yox,  məcazi  mənada  iĢləndiyini  də  nəzərdən 
qaçırmaq  olmaz.  Bu  tip  sözlər  sırasına  ―çığırma‖  ismini  də 
əlavə  etmək  olar:...  at  çığırmasından  çəkübəni  oğlanı  oyardı. 
                                                 
1
1
  O.ġ.Gökyay. Dedem Korkudun kitabı. Ġstanbul, 2000, s.235. 
 

---

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
69 
 
Həmin  söz  O.ġ.Gökyayın  nəĢrində  ―çokramasından‖  Ģəklin-
dədir. 
At və qəhrəmanı xatırladan hərəkət felləri. Bu tip  fel-
lərin ümumi mənzərəsi aĢağıdakı  nümunələrdə daha aydın gö-
rünür: 
atlanmaq. Baybörə bəgiŋ oğlı atlandı, ava çıqdı;  
binmək  (minmək).  Altındağı  Al  ayğıra  Bəkil  məni  bin-
dirdi; 
çapdırmaq. Altındağı Al ayğırı maŋa vergil! Qan dərlədi 
çapdırayım səniŋ içün; 
qamcılamaq (qamçılamaq). Atın qamcıladı yola girdi; 
əyərləmək (yəhərləmək). Uru turdı təvlədən bir ġahbaz at 
çıxartdı, əyərlədi, geyimini geydi; 
kişnəşdirmək. Qaraquc atları kiĢnəĢdirən!; 
öŋcələmək  (mahmızlamaq,  dizləri  ilə  vurmaq).  Bədəvi 
atın öŋcələdi, ol tərəfə yüridi; 
yortmaq  (at  yerişinin  bir  növüdür,  bu  cür  yerişdə  at  bir 
qabaq  ayağı  ilə  bir  dal  ayağını  eyni  vaxtda  yerə  qoyur, 
çapmaq). Gəl, yaxĢı at bin. YaxĢı yigitlər ilə eĢ yort!; 
 yügürtmək.  Yügrək atın  yügürdüb Qanturalı  gürzin  gögə 
atar ...; 
yarışmaq. Yügrək olsa, yarıĢsam. 
Göründüyü  kimi,  at  və  qəhrəmanı  xatırladan  hərəkət 
fellərinin  əksəriyyəti  feli  xəbər  funksiyasında  çıxıĢ  edir  ki,  bu 
da  at  və  qəhrəman  barədə  daha  dolğun  təəssürat  yaratmağa 
xidmət edir. 
Atla bağlı fellərin quruluĢu. Bu cür felləri aĢağıdakı ki-
mi qruplaĢdırmaq olar:  
sadə fellər: dəpmək, binmək, çapmaq...;  
düzəltmə fellər: atlanmaq, çapdırmaq, əyərləmək, kiĢnəĢ-
dirmək; 
mürəkkəb fellər: at oynatmaq, at salmaq (bu tip fellər həm 
də feli frazeoloji birləĢmələr baĢlığı altında öyrənilir). 

---

 
  «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 
 
 
70 
 
―Kitab‖da ―çapar‖ sözünün iĢtirakı ilə yaranmıĢ atla bağlı 
mürəkkəb fellər sırasına aĢağıdakıları da əlavə etmək olar: 
çapar gəlmək. At ağızlu Aruz qoca evinə çapar gəldi; 
çapar  getmək.  ...Beyrəgiŋ  atasına,  anasına    muĢtuluğa 
çapar getdi; 
çapar  varmaq.  Ağ  alınlu  Bayındırıŋ  divanına  çapar 
vardım; 
çapar yetmək. Boz ayğurlu Beyrək çapar yetdi. 
Tərkibində  ―çapar‖  sözü  iĢlənən  bu  cür  mürəkkəb  fellər 
―atını  sürətlə sürmək‖, ―sürətlə gəlib  yetiĢmək‖ və s. mənaları 
ifadə  edir.  Həmin  fellərin  ―Kitab‖da  iĢlənmə  tezliyi  belədir: 
çapar varmaq – 1 dəfə, çapar getmək – 1 dəfə, çapar gəlmək – 3 
dəfə,  ―çapar  yetmək‖  isə  hər  bir  qəhrəmanın  dilində  bir  neçə 
dəfə iĢlənmiĢdir. ―Çaparaq yetiĢdi‖ anlamlı ―çapar yetdi‖nin bu 
intensivliyi  ―Kitab‖da  at  və  qəhrəman  obrazlarının  sintez  Ģək-
lində  olduğunu,  daha  doğrusu,  onların  bütün  məqamlarda  bir-
birini tamamladığını göstərir. 
Qeyd  etdiyimiz  kimi,  at  oynatmaq  (hünər  göstərmək),  at 
yelisinə  düĢmək  (atın  boynuna  sarılaraq  sürətlə  sürmək),  at 
salmaq  (atla  meydana  girmək)  vahidləri  türkologiyada  feli 
frazeoloji vahidlər hesab olunur. Bu cür vahidlər sırasında ―qan 
dərlətmək‖  ifadəsinin  rolu  daha  qabarıq  görünür.  Bu  mənada 
―Kitab‖da  cəmi  bir  dəfə  iĢlənmiĢ  ―qan  dərlətmək‖  ifadəsinə 
diqqət  yetirək:  qan  dərlətmək  (atı  qanı  çıxana  qədər  sürmək, 
qan-tər  içində  sürmək)  –  Qan  dərlədi  çapdırayım  səniŋ  içün. 
Yeri  gəlmiĢkən,  ―Kitab‖da  bir  neçə  dəfə  iĢlənmiĢ  ―dərlətmək‖ 
feli heç bir türk dilində deyil, yalnız Azərbaycan dilində, daha 
doğrusu,  Azərbaycan  dilinin  qərb  Ģivələrində  məhz  ―dərrə-
məx`‖ Ģəklində mühafizə olunur (bax. Əzizxan Tanrıverdi. ―Ki-
tabi-Dədə Qorqud və qərb ləhcəsi‖. Bakı, 2002, s.39). 
Atla bağlı fellər növ  kateqoriyası müstəvisində. AraĢ-
dırmalar göstərir ki, bu cür fellər sırasında məlum növdə olan-
lar  üstün  mövqedədir.  Məchul  növdə  iĢlənmə,  əsasən,  

---