“DƏDƏ-qorqud kitabi”nda at kultu

 
  «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 
 
 
74 
 
―Kitab‖dakı bu xüsusiyyətlər ―Koroğlu‖ dastanı baxımın-
dan  da  səciyyəvidir.  Burada  bir  nümunəvi  xatırlatmaq  yerinə 
düĢür: 
 
                         Qoyun bədöylər kiĢnəsin, 
                         Misri qılınclar iĢləsin,  
                          Kimi tənəf qılınclasın,  
                          Kiminiz bir xan üstünə. 
 
Bu parçadakı  ―Qoyun bədöylər kiĢnəsin‖ misrası  birbaĢa 
döyüĢə çağırıĢ, hücum mənasını ifadə edir. 
―Kitab‖da    atla  bağlı  iĢlənmiĢ  digər  fellərin  təsdiq  və 
inkarda  olmasını  aĢağıdakı  nümunələr  müstəvisində  nəzərdən 
keçirək: 
Təsdiqdə: atlanmaq. Qalın Oğuz bəgləri atlandılar; 
           binmək. Kim atın binər, kim cövĢən geyər; 
          çapmaq. Oğuz bəgləri at çapanda meydan qalmıĢ; 
                 səgirtmək.  Güni  gəldi, ağ meydanda səgirdərin 
səniŋ içün! 
Ġnkarda:    binməmək  (minməmək).  Sarb  yürürkən  Qazlıq 
ata namərd yigit yenə bilməz; binincə binməsə yeg!; 
             enməmək. Yaralanub Qazlıq atımdan enməyincə;  
             verməmək. ġahbaz-Ģahbaz atlar Qarıyubdur qulun 
verməz;  
            yeməmək.  At  yemiyən  acı  otlar  (bitincə)  bitməsə, 
yeg! 
Müqayisələr  atla  bağlı  fellərin  daha  çox  təsdiqdə 
iĢləndiyini  göstərir.  Bu  da,  yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi, 
birbaĢa  həmin  tip  fellərin  semantik  tutumu  ilə  bağlıdır.  Bir 
cəhəti  də  qeyd  edək  ki,  ―Kitab‖da  təsdiq  və  inkar 
qarĢılaĢdırmasının  ―yox‖  sözü  ilə  ifadəsinə  də  təsadüf  olunur. 
Burada  ―binmək‖  felinin  inkarda  iĢləndiyini  göstərməklə 
kifayətlənirik: And içmiĢəm, qısır qısrağa bindigim yoq.  

---

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
75 
 
Felin təsriflənən formaları. ―Kitab‖da atla bağlı sözlərin 
felin  təsriflənən  formaları  baxımından  araĢdırılması  bir  sıra 
maraqlı nəticələr söyləməyə imkan verir. Konkret desək, bu tip 
sözlər  daha  çox  felin  əmr,  xüsusən  də  xəbər  Ģəklində  (burada 
Ģühudi  keçmiĢ  zaman  Ģəkilçisi  ilə  iĢlənmə  nəzərdə  tutulur) 
qabarıq  Ģəkildə  müĢahidə  olunur.Digər  Ģəkillərə  isə  az  təsadüf 
olunur.  Hətta  atla  bağlı  fellərin  felin  vacib  Ģəklində  iĢlənməsi-
nə,  ümumiyyətlə,  rast  gəlinmir.  Heç  Ģübhəsiz  ki,  bu  birbaĢa 
uyğun sintaktik mühitin olmaması ilə bağlıdır. Çünki felin va-
cib Ģəkli ―Kitab‖ın dili üçün səciyyəvidir: Mən qarıma varma-
dan  ol  maŋa  baĢ  gətürmək  gərək  ...  Baba,  bu  sözü  sən  maŋa 
diməmək gərək idiŋ... 
Atla  bağlı  fellər  felin  təsriflənən  formaları  müstəvisində 
aĢağıdakı kimidir: 
Əmr  Ģəklində:  I  Ģəxs  təkdə.  çapdırayım.  Qan  dərlədi 
çapdırayım səniŋ içün; 
kişnənəyinmi. Quluncığım aldırmıĢam, kiĢnəyəyinmi?; 
əyər  salayım.  Baba,  yelisi  qara  Qazlıq  atuma  əyər  sala-
yım...; 
II Ģəxs təkdə. yort. YaxĢı yigitlər ilə eĢ yort!; 
III Ģəxs təkdə. ensün. Hay, atamıŋ altun qədəhindən Ģərab 
içən, məni sevən atdan ensün!; 
binət olsun. Tavla-tavla Ģahbaz atlarım gərəksə, aŋa binət 
olsun!;  
büdrəməsün. Çaparkən ağ-boz atıŋ büdrəməsün!; 
II Ģəxs cəmdə. atlanıŋ. XoĢ, imdi atlanıŋ! 
III  Ģəxs  cəmdə.  binsünlər.  Hey,  məni  sevən  yigitlər 
binsünlər! 
Nümunələrdəki  yort  və  atlanıŋ  fellərində  əmr  mənası 
birbaĢa  ifadə  olunur.  ―Əyər  salayım‖  tipli  fellər  isə  daha  çox 
sintaktik  bütövlərin  əvvəlində  iĢlənir  ki,  bu  da  hadisələrin 
dinamikasını izləmək baxımından maraqlıdır: Baba, yelisi qara 
Qazlıq atuma əyər salayım, qanlı kafər elinə aqın çapayım. BaĢ 

---

 
  «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 
 
 
76 
 
kəsim,  qan  dökim.  Kafərə  qan  qusdırayım.  Qul-qaravaĢ 
gətürəyim.  Hünər  göstərəyim.  Burada  felin  əmr  Ģəkli  ilə  ifadə 
olunmuĢ  feli  xəbərlərin  iĢlənmə  ardıcıllığına  diqqət  yetirək: 
əyər  salayım→  aqın  çapayım  –  baĢ  kəsim→qan  dökim→qan 
qusdırayım→gətürəyim 
(qul-qaravaĢ)→hünər 
göstərəyim. 
Deməli,  mətn  daxilində  ―əyər  salayım‖  baĢlanğıcı,  ―hünər 
göstərəyim‖ isə nəticəni ifadə edir. 
 
ġühudi keçmiĢ zamanda: atlandı.  Altı yüz kafər atlandı; 
atlandılar. Baybörə bəgiŋ oğlı atlandı, ava  çıqdı; 
bindim. Yelisi qara Qazlıq atın bütün bindim;    
mindi. Haman qız sıçradı, ata mindi; 
çapar yetdi. ...Qazan qartaĢı Qaragünə çapar yetdi;  
kişnədi. ...iki ayağının üzərinə tırdı, kiĢnədi;  dəpdi.  Baba 
yalŋuz kafərə at dəpdi; 
 yortdılar. Yedi gün yedi gecə yortdılar... 
Qeyd  etdiyimiz  kimi,  ―Kitab‖da  Ģühudi  keçmiĢ  zamanda 
iĢlənmiĢ fellər üstün mövqedədir. Bu sistemdə isə ―minmək‖ və 
―yetmək‖ felləri mərkəzdə durur:                            
bindi ... Qazan... Qoŋur atın  çəkdirdi, bütün bindi;  
          ...TəpəlqaĢğa ayğırına Tondaz bindi;  
         ...Göy  bədəvisin  tutdırdı,  Qazan  bəgüŋ  qarındaĢı 
Qaragünə bindi; 
          ... Beyrək Boz ayğırına bindi; 
          ... Yegnək Turı ayğırına bindi; 
          ... Ağ bədəvisin çəkdirdi... ġir ġəmsəddin bindi...  
          yetdi ... Qazan bəgiŋ qartaĢı Qaragünə çapar yetdi; 
         ...Qıyan Səlcük oğlı Dəli Donda çapar yetdi; 
         ...Qaragünə oğlı Qarabudaq çapar yetdi; 
         ...Ğəflət qoca oğlı ġir ġəmsəddin çapar yetdi; 
          ... Boz ayğırlu Beyrək çapar yetdi; 
           ...Qazlıq qoca oğlı bəg Yegnək çapar yetdi; 
           ...At ağızlu Uruz qoca çapar yetdi; 

---